«عاقله» در اصطلاح فقه عبارت‌‏اند از: افرادى که به حکم شارع مقدس، ضامن دیه قتل و جراحت اشتباهى، افراد جنایت‌کاری می‌باشند که مرتکب قتل یا جراحت شده است.

علت نام‌گذاری

در علت نامیدن این افراد به عاقله، وجوهى ذکر شده است؛ مانند:

1. عقل به معناى دیه است، و این افراد به جهت تحمّل دیه از طرف جانى، عاقله(دیه دهنده) نامیده شده‌‌‏اند.
2. عقل به معناى منع است، و در عصر جاهلى، عشیره قاتل با شمشیر از او در برابر عشیره مقتول حمایت می‌کردند. اسلام، دفاع با استفاده از شمشیر را تبدیل به دفاع با استفاده از مال نمود و از آن به بعد خویشاوندان قاتل با مال به حمایت او برمی‌خیزند.
3. عقل به معناى بستن است و از آن جهت که در دوران جاهلى، عشیره قاتل، شتر را به عنوان دیه بر سر در خانه ولىّ مقتول می‌‏بستند، به آنان عاقله گفته شده است.

مراتب عاقله

مراتب عاقله به ترتیب عبارت‌‏اند از: عَصَبه، مُعتِق، ضامن جریره و امام(ع).

1. عصبه: عَصَبه بنابر قول مشهور عبارت‏‌اند از: مردان از خویشاوندان پدرى؛ مانند برادر، عمو و فرزندان آنها.

برخى گفته‌‏اند: عصبه کسانی هستند که از قاتل -در فرض فوت کردن او- ارث می‌‏برند.

برخى دیگر گفته‌‏اند: احتمال دارد صفت «ارث‌بر» در کلمات افرادی که نظر دوم را پذیرفته‌اند، بیان علّت باشد نه تعریف و تفسیر عصبه؛ بدین معنا که علت تحمل دیه توسط آنان، قرار گرفتن ایشان در طبقات ارث است، نه این‌که هرکس از قاتل ارث می‌‏برد از عصبه به شمار می‌‏رود و در نتیجه با وجود طبقه نخست، عاقله همان طبقه باشد نه طبقه دوم.

در این‌که آیا عاقله شامل پدر و جدّ پدرى و نیز فرزندان جانى می‌‌‏شود یا نه؟ مسئله اختلافى است.

زن، نابالغ و دیوانه هرچند از وارثان باشند، داخل در عاقله نیستند. چنان‌که فقیر از خویشاوندان پدرى عهده‏‌دار دیه نخواهد بود.

خویشان پدرى که از پدر و مادر یکی‌‏اند بر آنان که تنها از پدر یکى هستند، مقدم‌‏اند؛ هرچند برخى در مقدم بودن آنان اشکال کرده‌‏اند.

2. مُعتِق: در مورد برده آزاد شده‌ای که دست به جنایت زده، با نبود خویشاوندان پدرى، یا تهی‌دستی آنان، نوبت به فردی می‌‏رسد که او را آزاد کرده بود؛ یعنی او عاقله جانى خواهد بود.

درصورت فوت معتق، خویشاوندان پدرى او، و با فقدان آنان، آزادکننده قبلى، و در صورت نبود او خویشان پدرى او عهده‏‌دار دیه خواهند بود. اگر معتق زن باشد، خویشان پدرى او متحمل دیه می‌‏شوند نه معتق. اگر چند نفر با هم جانى را آزاد کرده باشند، همه آنان عاقله او به شمار می‌‏روند.

3. ضامن جریره: با نبود خویشان پدرى و معتق یا فقر آنان، نوبت به ضامن جریره[1] می‌‏رسد و او عاقله جانى محسوب می‌‏شود.
4. امام: در صورت نبود خویشان پدرى و معتق و ضامن جریره یا تهی‌دستی آنها، نوبت به امام(ع) می‌‏رسد و او عاقله جانى خواهد بود.

گفتنی است؛ در صورتی که امام(ع) عاقله قرار گیرد، آیا امام مطلقا ضامن دیه است یا تنها در صورتى ضامن است که جانى نیز تهی‌دست باشد، اختلاف است.

بنابر قول دوم، در صورت توانایى جانى بر پرداخت دیه، او باید دیه را بپردازد. همچنین در این‌که امام(ع) دیه را از مال خود می‌پردازد یا از بیت ‌المال اختلاف است.[2]

[1]. عقدى است که به موجب آن یکى از طرفین عقد متعهد می‌شود دیه ناشى از جنایت طرف دیگر را بپردازد با این شرط که از او ارث ببرد.

[2]. ر. ک: هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج ‏5، ص 299- 301، قم، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، مرکز پژوهشهاى فارسى الغدیر، چاپ اول، 1426ق.