شیوه‌‌ی تحصیل در حوزه‌های علمیه ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل نظام جمهوری اسلامی و افزایش چشم‌گیر شمار داوطلبان تحصیل در حوزه‌ها و مدارس دینی، به این نحو است که دانش‌‏آموزان پس از تکمیل دوره‌ی اوّل یا دوم متوسطه(دیپلم) به حوزه می‌پیوندند.

آنها با ورود به حوزه‌‌ی علمیه در دوران تحصیل خود، مراحل دروس مقدماتى، سطح، خارج، دروس تخصصى و دروس جنبى را پشت‌‏سر می‌گذارد. ابتدا، این مراحل را به طور خلاصه بیان می‌کنیم:

1. دروس مقدماتى

دروس مقدماتی شامل صرف و نحو زبان عربى، معانى و بیان و منطق است که هدف اصلى از این درس‌‏ها، تسلط طلاب به «زبان قرآن‏» بوده و این مرحله در حکم کلید فهم معارف اسلام است؛ چرا که احادیث و سنت پیامبر اسلام(ص) و ائمه‌ی اطهار(ع) به همین زبان است.¹ این دوره بین سه تا چهار سال به طول می‌انجامد.

2) دروس سطح

دروس سطح شامل علم اصول و فقه است. در اصول معمولا کتاب‌‏هاى معالم الاصول، اصول الفقه، رسائل و کفایة الاصول و در فقه کتاب‌‏هاى لمعه و مکاسب مورد توجه قرار گرفته است.

البته در بعضى از حوزه‌‏ها کتاب‌‏هاى دیگرى نیز براى تدریس استفاده می‌‏شود. هدف عمده در این مرحله، آشنایى طلبه با فقه و اصول و متون مربوط به آنها است که با مطالعه‌ی متون فقهى و اصولى علماى پیشین، اولا: از نظرها و ابتکارهاى آنان و شیوه‌ی استدالال فقهى و اصولى و مبانى ایشان اطلاع می‌یابد، ثانیا: خود را براى استنباط از احادیث و آیات، در درس خارج آماده می‌‏کند. این دوره معمولا بین 5 تا 7 سال طول می‌‏کشد.

3) درس خارج فقه و اصول

در این مرحله، استاد و شاگرد براى منظم شدن سیر بحث، یک متن فقهى؛ مانند شرایع، تحریر الوسیله، عروة الوثقى و یا یک متن اصولى مثل کفایة الاصول را انتخاب می‌‏کنند و بر اساس آن، بحث را ادامه و نظرات و اقوال صاحب‌نظران در آن علم را به دقت مورد نقد و بررسی قرار می‌دهند و استاد با بررسى دلایل و شواهد هر مطلب، نظر نهایى خود را ارائه می‌کند و شاگردان در پذیرش یا رد نظر استاد، مختار هستند.

هدف اصلى در این مرحله، تمرین و پرورش قوه‌ی استنباط و اجتهاد طلاب است، تا آنان در علم فقه، صاحب‌نظر شوند و بتوانند هر مسئله‌ی جدید فقهى را با توجه به منابع چهارگانه‌‌ی احکام(کتاب، سنت، عقل و اجماع) حل کنند و به اصطلاح، رد فروع بر اصول و اجتهاد نمایند. در این دوره دروس فقه و اصول در حد عالى تدریس می‌‏گردد و از آن‌جا که در این دوره استاد هنگام تدریس به متن یک کتاب خاص بسنده نمی‌کند و نظریات خود را با استفاده از مجموعه‌ی ادله‌ای که گاه در کتب و منابع مختلف و متعدد پراکنده‌اند اثبات می‌کند، به درس خارج شهرت یافته است.

شاگرد در این مرحله برای تکمیل دروس سطح و عالى و بسته به طرز تفکر خود، قسمت‏‌هاى خارج فلسفه و عرفان و دیگر دروس را بحث و تحقیق و بعضى اوقات تألیف و تدریس می‌نماید. و شاگردان ممتاز تقریرات استاد را با مراجعه به منابع و تحقیق کافى به رشته تحریر در آورده و تأیید استاد را از نوشته‌‏هاى خود به دست می‌آورند. دوره‌ی خارج معمولا بین هشت تا ده سال بر مبناى استعداد شاگرد و تبحر استاد طولانى خواهد بود. و جلسات تدریس بین یک تا دو ساعت ادامه دارد. و بعضى از شاگردان در حلقات درس اساتید مختلف حاضر می‌شوند. و هم در این مرحله است که طلاب با استعداد و فاضل حوزه‌‏‌ها، به درجه‌ی اجتهاد که آخرین مراحل تکامل علوم حوزوى است دست‏ می‌یابند.

طلاب دینى معمولا بیش از یک دوره به درس خارج حاضر می‌شوند و بر حسب کوشش و هوشمندى خود بعضا به مقام شامخ اجتهاد نائل می‌گردند.

4) دروس تخصصى

هدف از این دروس - که تحت عنوان رشته‌‏هاى تفسیر، کلام، تبلیغ، تاریخ و ... شروع شده است - پرورش متخصص، در رشته‌‏هاى خاص مورد نیاز حوزه و جامعه است. این کار پرارزش باعث می‌شود که شخص علاوه بر اجتهاد در فقه و اصول، در یکى از رشته‌‏هاى علوم اسلامى متبحر شود، تا بتواند منشأ خدمات مفیدى در حوزه و جامعه شود.

5) دروس جنبى یا عمومى

در حوزه‌ی علمیه قم و در بعضى شهرستان‌ها، همزمان با دوره‌ی مقدمات و سطح، درس‌هایى تحت عنوان عقاید، تفسیر، اقتصاد، ملل و نحل، علوم قرآن، اخلاق و زبان‌های خارجی مبانی کامپیوتر و... تعلیم داده می‌شود که در رشد فکرى طلاب، و استفاده از منبع و گسترش اطلاعات علمى آنها مؤثر است. این درس‌‏ها هر چند لازم است، ولى مرحله‌ی مستقلى در درس‌‏هاى حوزه محسوب نمی‌‏شود و معمولا در کنار یکی از دیگر مراحل درسی تدریس می‌شود.[1]

[1]. برگرفته از پایگاه حوزه hawzah.net به نقل از روزنامه جمهورى اسلامى، ش3645، ص12و ش 3567،ص12. شیوه‏هاى تحصیل و تدریس در حوزه‌‏هاى علمیه، ص 27 با اندکی تصرف.