با تدبّر و دقّت در الفاظ و معانی صلوات به عبارت‌های مختلفی که در روایات وارد شده است، مانند: «اللهم صل علی محمّد و آل محمد»، اصول دین؛[1] یعنی توحید، نبوّت، امامت، عدل و معاد، را می‌توان از روی ذوق کلامی برداشت کرد.
«اللّهم»؛ اصل توحید
اولین اصلی که در صلوات مطرح است، اصل توحید است که با گفتن کلمه «اللهم» تحقق پیدا می‌کند و گوینده صلوات، این اصلی را که پذیرفته با ندای «اللهم»، ایمان به یگانگی و وحدانیت پروردگار و دعا و اظهار پیوند با ذات مقدس او و نفی همه طاغوت‌ها و ستم‌کاران از خود بروز می‌دهد. ایمان و اعتقادی که به اندازه معرفت هر انسانی در تمام ابعاد زندگی او نقش داشته باشد و تحقق آن در همه گفتار و کردار انسان‌ها مشاهده شود.
«صل علی محمد»؛ اصل نبوّت
دومین اصل مطرح شده در صلوات، اصل نبوّت است که با جمله «صل علی محمد» بیان می‌شود. با فرستادن صلوات، ایمان به پیامبران مبعوث شده از سوی خداوند و نجات‌ دهندگان بشر از خرافات و سنت‌های غلط و آزاد کنندگان مستضعفان از غل و زنجیرهایی که به دست و پایشان بسته شده بود، آشکار می‌شود و ایمان آورندگان پیامبران، آنان را سمبل و سرمشق و الگو برای تمام حرکت تکاملی انسانی قرار می‌دهند.
«و آل محمد»؛ اصل امامت
سوّمین اصل، امامت است؛ یعنی ایمان به امامت امام علی بن ابی‌طالب(ع) و یازده فرزندش(ع). ایمان به این‌که امامان، روشنگران و ادامه دهندگان راه پیامبران و حاملان و پاسداران امر رسالت و نمونه‌های عینی دین اسلام‌اند. البته «آل محمد» مفهوم گسترده‌ای دارد، به طوری که شامل حضرت فاطمه زهرا(س) نیز می‌شود،[2] ولی چون بحث از اصل امامت بود، به دوازده امام(ع) اشاره شد.
«صلّ»؛ عدل الهی و معاد
عبارت «صلّ»، اشاره به رحمت خداوند دارد که شایسته پیامبر اسلام(ص) و خاندان مطهّر او است. خداوند در خلفت جهان هم عدالت را رعایت کرده و هر چیز را در جاى مناسب خود قرار داده است و هم در قانون‌گذارى رعایت توان و طاقت بشر را کرده است و هم در جزا و پاداش رعایت استحقاق‌ها را می‌نماید. صلوات، نشانگر آن است که حضرت محمد(ص) و خاندان او از فضل و منزلتى برخوردارند و سزاوار درود فرستادن هستند و به آن تأکید شده است.
از آن‌جا که عدل الهى از یک‌سو با اصل ایمان به وجود خدا ارتباط دارد و از سوى دیگر، با مسئله معاد، عبارت «صلّ»، اشاره به این دارد که؛ وجود مقدس پیامبر اکرم(ص) و خاندان پاک او زنده هستند و از جهانی به جهان دیگر انتقال یافته‌اند و وقتی صلوات فرستاده می‌شود که، خدایا! رحمتت را بر پیامبر و آل او نازل فرما، درجات آنها بالا می‌رود و از سوی دیگر، ثواب‌های زیادی در نامه اعمال فرستاننده صلوات ثبت می‌شود.

---