«تبرّک» از ریشه «برک» در لغت؛ به معناى مبارک شدن، برکت پیدا کردن، افزونی در نعمت و تیمّن است.[1]
پیشینه تبرّک در قرآن
این موضوع در درجه اول ریشه قرآنى دارد؛ زمانى که یعقوب نبى(ع) از فراق یوسف(ع) نابینا شد به تصریح قرآن کریم، لباس فرزندش را بر چشم نهاده و بینایى خود را باز یافت: «فَلَمَّا أَنْ جاءَ الْبَشیرُ أَلْقاهُ عَلى‏ وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصیراً قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُون».[2] تبرّک و استشفا به پیراهن یوسف، نمونه‌اى از تبرّک و استشفا به اجسامی است که به شکلى منسوب به اولیاى الهى می‌باشند. نقل داستان شفا گرفتن یعقوب از پیراهن فرزندش توسط قرآن نشانگر تأیید چنین رفتاری از جانب این کتاب مقدس می‌باشد.
همچنین، قرآن کریم از متبرّک بودن برخى مکان‌ها و مبارک بودن اولیاى خدا خبر می‌دهد. برای نمونه، درباره مکّه و مسجد الحرام می‌فرماید: «در حقیقت، نخستین خانه‌اى که براى [عبادت‏] مردم، نهاده شده، همان است که در مکه است و مبارک، و براى جهانیان [مایه‏] هدایت است».[3] درباره قدس شریف می‌فرماید: «مسجد الأقصایى که گرداگرد آن‌را برکت دادیم».[4] درباره حضرت ابراهیم(ع) و فرزندش اسحاق(ع) می‌فرماید: «و برکت نهادیم بر او و بر اسحاق».[5] و از زبان حضرت عیسى(ع) می‌فرماید: «خداوند مرا هر جا که باشم مبارک قرار داده است».[6]
پیشینه تبرّک در روایات و سیره مسلمانان
درباره پیشینه تبرّک در زمان پیامبر گرامی اسلام(ص) و سیره مسلمانان؛ به ذکر روایاتی از منابع شیعه و سنی بسنده می‌شود:  
1. «اصحاب پیامبر(ص) هنگام وضو گرفتن آن‌حضرت، هجوم می‌آوردند تا هر کسى قطره‌اى از آب وضوى ایشان را به عنوان تبرّک برگیرد، به گونه‌اى که نمی‌گذاشتند قطره‌اى از آب وضوى حضرتشان بر زمین ریخته و حتی اگر به کسى چیزى نمی‌رسید، از رطوبت دست دیگرى استفاده می‌کرد».[7]
2. بخارى در سرگذشت «صلح حدیبیّه» می‌نویسد: «هرگاه پیامبر وضو می‌گرفت، یاران او براى ربودن قطرات آب وضوى آن‌حضرت بر یکدیگر سبقت می‌گرفتند».[8]
 همچنین در «باب خاتم نبوّت» از سائب بن یزید نقل می‌کند: «خاله‌ام مرا خدمت پیامبر برد و گفت فرزند خواهرم بیمار است، پیامبر وضو گرفت و از خدا براى من برکت خواست و زمانى که وضو گرفت من از آب وضویش نوشیدم».[9]
وى همچنین در باب «صفات پیامبر» از ابی جُحَیفَه نقل کرده است: «مردم دست‌هاى پیامبر را به صورت خویش می‌کشیدند و من نیز دست آن‌حضرت را گرفته، به صورت خود کشیدم و دست او خوشبوتر از مشک بود».[10]
3. از نظر تاریخى تردیدى نیست که صحابه پیامبر(ص) پس از وفات آن‌حضرت به آثار برجا مانده و قبر مطهّر آن‌حضرت تبرّک می‌جستند و استشفا می‌نمودند. تا جایى که بخارى در صحیح خود بخشی را به ذکر این موضوع اختصاص داده و به تبرّک جستن صحابه و دیگران به آثار بازمانده از پیامبر(ص) پس از وفات آن‌حضرت تصریح کرده است.[11]
4. ابن حبان در صحیح خود بابى را با عنوان ذکر «ما یستحبّ للمرء التبرّک بالصالحین و أشباههم»‏[12] و بابى را با عنوان «ذکر إباحة التبرّک بوضوء الصالحین من أهل العلم‏»[13] گشوده و احادیثى را در این‌باره گرد آورده است.
5. کاسه‌اى که پیامبر اکرم(ص) از آن آب نوشیده بود پس از آن‌حضرت مورد تبرّک و استشفا قرار می‌گرفت،[14] و کفش‌ها و جامه آن‌حضرت به این منظور نگاه داشته می‌شد.[15]
6. روایت شده است: روزى مروان بن حکم مردى را یافت که روى خود بر قبر شریف پیامبر(ص) نهاده است، پس به او گفت: هیچ می‌دانى چه می‌کنى؟! آن مرد سر از قبر برداشت و معلوم شد که ابو ایوب انصارى از صحابه برجسته رسول خدا(ص) است. ابو ایوب پاسخ داد: آرى می‌دانم! به نزد رسول خدا(ص) آمده‌ام نه به نزد سنگ! شنیدم رسول خدا(ص) می‌فرماید: «بر دین هنگامى که اهلش عهده‌دار آن شده‌اند گریه نکنید، هنگامى بر دین بگریید که غیر اهلش کار آن‌را بر عهده گرفته‌اند!».[16]
7. حضرت فاطمه(س)، پس از درگذشت و دفن پدر بزرگوارش، کنار قبر وى ایستاد و مقدارى از خاک قبر را برداشت و بر صورت نهاد و گریه کرد و می‌گفت: «چه می‌شود بر آن کسى که خاک قبر احمد را ببوید و دیگر تا زنده است مشگ‌هاى گران‌قیمت را نبوید». «مصیبت‌هایى بر من وارد شد که اگر به روزهاى روشن وارد می‌شد، به شب تار تبدیل می‌شدند».[17]
8. امیرمؤمنان على(ع) می‌فرماید: «سه روز از دفن پیامبر گذشته بود که عربى بیابانى آمد و خود را بر قبر پیامبر افکند و خاک قبر او را بر سَر خود پاشید و شروع به سخن گفتن با پیامبر کرد و گفت: اى پیامبر خدا، سخن گفتى ما نیز شنیدیم، حقایق را از خداوند گرفتى ما نیز از تو گرفتیم از جمله چیزهایى‏ که خداوند برتو نازل کرده، این است که: "وَلَوْ أَنّهم إذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُم"،[18] حال من بر خویشتن ستم کرده‌ام، از خدا برایم طلب آمرزش فرما! ناگهان ندایى شنید که: گناهان تو بخشوده شد!».[19]
9. ابن جبیر (540 - 614) جهان گرد معروف؛ مشاهد انبیا و صالحان و ائمه اهل بیت(ع) را در مصر، مکه معظمه، مدینه منوّره، عراق و شام مشاهده کرده و خصوصیات هریک را در سفرنامه خود به تفصیل آورده است. وى مى‏گوید: از مشاهد عظیم در قاهره، رأس‌الحسین است. محل دفن سر آن‌حضرت، با ضریحى از نقره پوشانده شده و بناى عظیمى که زبان از وصف، و خِرد از درک آن عاجز است بر روى آن قرار دارد و بر دیوارِ مقام، سنگ بسیار شفاف و برّاقى است که به‌سان آیینه‌هاى هندى حالت صیقلى‏ دارد و تصویر اشیایى را که در برابر آن قرار گیرد نشان می‌دهد. من زائران رأس‌الحسین را مشاهده کردم. آنان با ازدحام عجیبى رو به قبر آورده چشم بر آن می‌دوختند و پیوسته با پارچه روى ضریح تبرّک می‌کردند.[20]
نتیجه‌گیری
با توجه به آیات و روایاتی که ذکر شد؛ چنین نتیجه می‌گیریم که:
یک. اگر تبرّک جستن به قطرات آب شرک و حرام بود، وظیفه آن‌حضرت نهى و بازداشتن اصحاب از این عمل بود. چنان‌که در مورد تصوّر مردم، بعد از فوت ابراهیم، فرزند پیامبر، به ارتباط خورشید گرفتگى با غم پیامبر در فراز منبر مردم را از این خرافه نهى فرمودند و مبارزه با شرک و خرافه‌پرستى، بارها و بارها جزء اصلى دعوت پیامبران بوده است.
دو. تبرک جستن عموم مردم از بزرگان و یا اشیاء براى پرستیدن آنها نیست، حتى اکنون که هر ساله پرده کعبه تعویض می‌شود، پرده سال قبل را با تشریفات خاص و به عنوان احترام به کشورها و سفراى آنان قطعه قطعه می‌کنند و به عنوان تبرّک به ایشان پیشکش می‌دهند.
سه. پیامبران و امامان بدان جهت که بندگان شایسته خداوند هستند، سزاوار احترام و محبت هستند. احترام و ابراز ارادت به آنان، بدان جهت نیست که براى آنان در مقابل خدا، مقام و ارزشى مستقل قائل باشیم، بلکه آنان مستقل از خدا هیچ ندارند و همه عظمت آنان و عشق و محبت ما به ایشان، ناشى از آن است که آنان در اوج معرفت، بندگى و عبودیت حضرت حق تعالی قرار دارند و مورد عنایت خاص پروردگار می‌باشند. بوسیدن ضریح امامان(ع) و اولیاى الهى، فراهم کردن سفره غذایی برای مؤمنان به نیّت نام یکی از پیشوایان دینی، برخاسته از عشق و محبت نسبت به آنان است. بوسیدن ضریح و در و دیوار حرم، از آن جهت است که منسوب به محبوبش است. بنابراین، بوسیدن و تبرّک جستن، بدون اعتقاد به الوهیت یا ربوبیت (فاعلیت استقلالى) شرک نیست.

---