مقصود از این‌که چرا نمی‌شود گفت که موجودی باشعور از موجودی بی‌شعور به وجود آمده است؟ یا چیزی زنده از چیزی مرده؟ می‌تواند یکی از این دو وجه باشد: یکی این‌که مراد از به وجود آمدن موجود باشعور از موجود بی‌شعور و موجود زنده از موجود غیر زنده، علیت وجودی و معطی الوجود بودن باشد، و دیگر این‌که آنها صرفاً علل اِعدادی و زمینه ساز به وجود آمدن موجود با شعور و زنده باشند.
در فرض دوم این حرف صحیح است که موجودی زنده و با شعور از موجودی غیر زنده و بی‌شعور به وجود آید، چنان‌که در آیات قرآن به آن تصریح شده است؛ مانند این آیه شریفه که می‌فرماید: «یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ».[1] یا «وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‏ءٍ حَیٍّ»،[2] و یا «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ»[3] که در همه این آیات به علل اعدادی موجود حیّ و باشعور اشاره شده است.
اما اگر مراد از سؤال این باشد که اشکال علت تامه بودن موجود بی‌شعور برای ایجاد موجود باشعور و موجود غیر زنده برای موجود زنده چیست؟ در جواب می‌گوییم این فرض محال است، به دو دلیل: یکی این قاعده فلسفی که می‌گوید: «فاقد شیء معطی آن نمی‌باشد»، و دیگری قاعده «لزوم سنخیت بین علت و معلول».
طبق قاعده اول، فرض علت بودنِ فاقد یک کمال برای ایجاد یک کمال محال است؛ پس نمی‌شود موجود بی‌شعور یک موجود با شعور ایجاد کند، یا یک موجود غیر زنده یک موجود زنده خلق نماید. این قاعده یک قاعده بدیهی و وجدانی است؛ به گونه‌ای که به صورت ضرب المثل در آمده است: «ذات نا‌یافته از هستی بخش؛ کی تواند که شود هستی بخش». چنان‌که حاجی سبزواری نیز به بداهت آن تصریح کرده است.[4] اما می‌توان علت آن‌را «قاعده سنخیت» دانست به این معنا که لزوم سنخیت بین علت و معلول مانع از این است که بگوییم فاقد شیء می‌تواند معطی آن باشد. در این صورت دلیل محالیت یک قاعده خواهد بود؛ که به شرح و توضیح آن می‌پردازیم:
اما قاعده دوم که عبارت است از ضرورت و وجوب سنخیت بین علت و معلول، مقصود از سنخیت ذاتى میان علت فاعلى و معلول آن است که: هر علتى از آن‏‌جا که افاضه کننده‏ هستى معلول و کمال وجودى آن است، در مرتبه عالى‌‏ترى واجد کمال معلول خود مى‌‏باشد؛ یعنى آن کمال حیثیت واحدى است که مرتبه نازله آن در معلول وجود دارد و مرحله کامل آن در علت یافت مى‏شود. به عبارت روشن‌تر، اگر بین علت و معلول سنخیت نباشد جایز است از هر چیزی همه چیز صادر شود و هر چیزی علت همه اشیاء دیگر باشد، نیز هر چیزی معلول همه اشیاء باشد که این عین بی‌علتی و نقض قانون علیت است و بطلان آن واضح و آشکار است.[5]
مسئله سنخیت بین سبب و مسبّب و مناسبت تامّه، بین هر علت مفیض و معلول مفاض، از امور مسلم بین اهل عرفان و محققان از فلاسفه است؛[6] یعنی همان‌گونه که حکما گفته‌‏اند، میان فعل و فاعلش که عنوان معلول و علت را دارند سنخیتىِ وجودى و رابطه‌‌‏اى ذاتى است که با آن رابطه، وجودِ عمل طورى جلوه مى‌‏‌کند که گویا یک مرتبۀ نازله و درجۀ پائین‏‌تر از وجود فاعل است، بلکه بنا بر اصالت وجود و تشکیک آن نیز، مطلب از همین قرار است. به این بیان که گفته‏اند: اگر میان فعل که معلول است و فاعل که علت است، هیچ ارتباط و مناسبت ذاتى و خصوصیت واقعى، که این فعل را مختص آن فاعل و آن فاعل را مختص این فعل کند، وجود نداشت، مى‏‌بایست نسبت فاعل به فعلش با نسبت او به غیر آن فعل برابر باشد. همچنین نسبت فعل به فاعل و غیر فاعل یکسان باشد؛ بنابر این دیگر معنا ندارد که فعلى را به فاعل معینى نسبت دهیم. نظیر این برهان در معلول نسبت به سائر علل جریان دارد. در نتیجه اثبات مى‌شود که میان علت‌‏ها و معلول‌ها نیز سنخیت و رابطه وجودی برقرار است؛ و علت فاعلى وجود معلول را اقتضا دارد. ناگزیر علت باید خودش واجد کمال وجودى معلول باشد، و همچنین معلول ممثل و مجسم کننده وجود علت باشد -البته در مرتبه نازله‌‏اى-. همین معنا را صدر المتالهین به وجهى دقیق‌تر و لطیف‌‏تر بیان نمود، و آن این است که معلول در به وجود آمدن محتاج علت فاعلى است و ذاتش وابسته و مربوط به آن است، و با این‌که این فقر جزء ذات معلول است، دیگر معنا ندارد که از مرحله ذاتش عقب افتاده و بعد از وجود آن پیدا شود، و جداى از هم باشند؛ زیرا در این صورت، ذات معلول بى‌‏نیاز از علت بوده و خود، مستقل از آن مى‌‏بود و در چنین فرضى دیگر معلول نبود، و این خود خلف فرض است؛ چون فرض ما معلول بودن معلول است، پس وقتى ذات معلول جداى از فقر نبوده، و فقر عین ذاتش شد؛ پس از وجود، جز وجودى رابط و غیر مستقل، بهره‏اى ندارد، و وجودش عین ربط به علت است، و آن استقلالى که آدمى در بدو نظر در وجود او مى‌‏بیند در حقیقت استقلال او نیست، بلکه استقلال علت او است که در او مشاهده مى‏‌کند. بنابر این وجود معلول از وجود علت خود حکایت نموده و آن‌را در همان حدى که خود از وجود دارد مجسم مى‌‏سازد.[7]
برای توضیح بیشتر و روشن‌تر شدن مطلب می‌گوییم: براى اثبات اصل سنخیت مى‏‌توان دو نوع دلیل اقامه کرد: یکی دلیل حسى و استقرائى، و دیگری دلیل عقلى و قیاسى‏:
1. دلیل حسى و استقرائى‏: انسان هر مقدار که جزئیات را استقراء کرده و مى‏‌کند- و در قسمت‌هاى مختلف تجربه به عمل مى‌‏آورد- مى‌‏بیند که اشیاء داراى خواص معین ثابتى‏ هستند و همواره شرایط و مقدمات و علل معین، نتائج و معلولات معین به دنبال خود مى‌‏آورد و تخلفى از این لحاظ مشاهده نمى‌‏کند؛ از این‌رو برایش قطعى مى‌‏شود که هر چیزى خاصیت و استعداد خاصى دارد که مخالف با خواص و استعداداتى است که سایر اشیاء دارند. انسان در اثر تجربه و استقراء یقین حاصل کرده که هر یک از مواد معدنى و آلى خاصیت‌هاى مخصوص به خود را دارد و در اثر تجربه دریافته است که «گندم از گندم مى‌‏روید و جو از جو» و هیچ‌گاه ممکن نیست که کسى گندم بکارد و جو بروید یا آن‌که اسب بچه الاغ بزاید. پس انسان از این استقراء جزئیات یک حکم کلى انتزاع مى‏‌کند و آن حکم کلى این است که علل و مقدمات معین همواره معلولات و نتائج معین مى‌‏دهد.[8]
2. دلیل عقلى و قیاسى‏: بیان آن همان چیزی است که قبلاً گذشت.[9]

---