قرآن در مورد خلقت انسان و مبدأ پیدایش آن تعبیرات گوناگونی دارد که نشان می‌دهد آفرینش انسان مراحل متعددی داشت.

الف) دسته‌ای از آیات قرآن، ماده‌ی نخستین انسان را "گل" معرفی می‌کند.[1]

ب) دسته‌ای دیگر می‌فرماید: انسان را از "آب" خلق کردیم.[2]

ج) آیات دیگر منشأ آفرینش آدمی را تنها "نطفه" می‌داند.[3]

د) در تعدادی از آیات "خاک و نطفه" مشترکاً ماده‌ی نخستین پیدایش انسان معرفی شده‌اند.[4]

در مورد معنای این آیات، دو وجه به نظر می‌رسد:

1. در این آیات مراحل آفرینش هر فرد به طور جداگانه مورد نظر است؛ یعنی آفریده شدن انسان از خاک، به این معنا است که خاک به مواد غذایی و مواد غذایی به نطفه تبدیل می‌شود، پس خاک مبدأ نطفه و نطفه مبدأ انسان است؛ یعنی خاک مبدأ دور(بعید) و نطفه مبدأ نزدیک انسان است.
2. چون خلقت حضرت آدم از خاک است و آفرینش همه انسان‌ها به حضرت آدم منتهی می‌شود. پس مبدأ آفرینش آدم، مبدأ آفرینش دیگران نیز خواهد بود.

بنابراین، اگرچه ظاهر آیات قرآن در باره‌ی آفرینش انسان، از جهاتی اختلاف دارد، اما با اندک توجه و عنایتی روشن می‌شود که آیات قرآن در این زمینه با هم اختلافی ندارند؛ زیرا برخی از آیات در مورد آفرینش نخستین انسان(آدم) است. بدیهی است، هنگامی که مبدأ نخستین انسان مشخص شود، مبدأ وجود انسان‌های دیگر نیز از جهت تاریخی روشن می‌شود؛ یعنی اگر بگوییم آدم از گل آفریده شد، صحیح است که بگوییم همه‌ی انسان‌ها از خاک آفریده شده‌اند، این به یک اعتبار است.

اما به اعتبار دیگر، تک تک انسان‌ها جداگانه لحاظ می‌شوند. البته این اعتبار، اعتبار اول را نفی نمی‌کند؛ یعنی اگر بگوییم هر انسانی از نطفه آفریده شد و نطفه از مواد غذایی و مواد از گوشت حیوانات و میوه‌ها و درختان و مواد معدنی و اینها همه به زمین باز می‌گردند، پس مبدأ آفرینش هر انسانی را صرف نظر از این‌که می‌توان به اعتبار انسان نخستین، از خاک دانست، می‌توان به اعتبار تک تک آنها نیز از خاک دانست. از این جهت برخی از آیات قرآن تنها در مورد شخص حضرت آدم است.^[5] و برخی دیگر ممکن است کلیت داشته باشد و در مورد همه‌ی انسان‌ها به کار رود.

خداوند در آیه‌ای می‌فرماید: «من بشر را از گل آفریده، و در آن از روح خود دمیدم...».^[6] همین‌طور در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: «می‌خواهم بشری از گل خشک، از لجن بدبو بیافرینم، چون آفرینش(او را) را به پایان بردم و از روح خود در آن دمیدم ...».^[7] بدیهی است که در این آیات، خداوند داستان خلقت حضرت آدم و سجده نکردن ابلیس را مطرح می‌کند و نمی‌توان در این آیات، آدم را به معنای انسان‌ها گرفت؛ زیرا در ذیل همین داستان، خداوند سخن شیطان را نقل می‌فرماید که: «لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَه‏...»؛ (همه‌ی فرزندانش را، جز عده کمى، گمراه و ریشه‌‏کن خواهم ساخت).^[8] و اگر همه‌ی انسان‌ها منظور بودند، دیگر شیطان «ذریته»(ذریه آدم) نمی‌گفت.

برخی از آیات که جنبه‌ی کلی دارد و خلقت همه‌ی انسان‌ها در آنها لحاظ شده است، عبارت‌اند از: «او است که آدمی را از آب بیافرید...».^[9] و «پس آدمی بنگرد که از چه چیز آفریده شده است، از آبی جهنده آفریده شده است».^[10]

این آیات و نظایر اینها می‌گوید انسان از آب یا نطفه و ... خلق شده است، در این‌گونه آیات خلق انسان‌ها به طور کلی لحاظ شده است.

به هر حال، آنچه را که از آیات مختلف قرآن و تعبیرات گوناگونی که در باره آفرینش انسان آمده، به خوبی استفاده می‌شود که انسان در آغاز خاک بود،^[11] سپس با آب آمیخته شد و به صورت گل،^[12] و بعد به صورت گل بدبو درآمد، ^[13]پس از آن حالت چسبندگی پیدا کرد،^[14] و بعد به صورت گل خشکیده درآمد و حالت صلصال کالفخار (گل خشکیده) به خود گرفت.^[15]

در این‌که هر یک از این مراحل از نظر بعد زمانی چه اندازه طول کشید و این حالت‌های انتقالی تحت چه عواملی به وجود آمد، از مسائلی است که دانش ما به آنها نمی‌رسد و تنها خدای متعال به آنها آگاه است.

لازم به ذکر است که قرآن کریم خلقت انسان را تقریباً به صورت سربسته و اجمالی مطرح کرده است؛ چرا که منظور اصلی قرآن، بیان مسائل تربیتی بود و قرآن کتاب علوم طبیعی نیست، بلکه کتاب انسان‌سازی است و نباید انتظار داشت که جزئیات این علوم از قبیل مسائل مربوط به تکامل، تشریح، جنین‌شناسی و ... در آن مطرح شود، ولی این مانع از آن نخواهد بود که به تناسب بحث‌های تربیتی اشاره‌ی کوتاهی به قسمت‌هایی از این علوم بشود.[16]

پس مراد از سیر تکاملی انسان در خلقت، گذراندن این مراحل است.

البته مقصود از سیر تکاملی انسان در هفت مرحله(که در پرسش مطرح شد) معلوم نیست؛ زیرا در قرآن سیر تکاملی خلق آسمان و زمین شش روز،[17] و مراحل خلق انسان در رحم مادر پنج مرحله،[18] بیان شده است و در بعضی روایات نیز بیان شده است که هنگام شکل‌گیری طینت انسان هفت شب و روز آب بر زمینی جاری شد و بعد از آن گل انسان سرشته شد.[19] و غیر از این مطالب چیزی درباره‌ی هفت روز در خلقت انسان مطرح نیست.

اما درباره‌ی مراحل شش‌گانه خلقت باید گفت؛ قرآن مجید، خلقت آسمان و زمین را در شش روز ذکر کرده است؛[20] اما این‌که منظور از یوم(روز) در قرآن که می‌فرماید: "ما زمین و آسمان را در شش روز خلق کردیم"[21]  چیست؟ آیا مراد یک شبانه روز(24ساعت)است؟ و یا...، باید گفت:

مسلم است که در زمان آغاز خلقت، روز و شب معنای واقعی خود را که از گردش زمین به دور خود و در برابر نور خورشید حاصل می‌شود، پیدا نکرده بودند؛ زیرا هنوز زمین و خورشید خلق نشده بودند. بنابراین نمی‌توان گفت منظور از «روز» دقیقاً همان زمان گردش کره‌ی زمین به دور خود باشد. هر چند که می‌تواند معادل آن (یعنی 24 ساعت) را برای آن در نظر گرفت؛ اما از آن‌جا که یافته‌های علمی دانشمندان حاکی از آن است که میلیاردها سال طول کشیده تا زمین و آسمان به وضع کنونی خود در آمده‌اند، لزومی ندارد که ما روز (یا معادل آن در زبان‌های دیگر مانند «یوم» در زبان عربی) را برابر 24 ساعت بدانیم. به ویژه با توجه به این‌که واژه‌ی روز یا یوم مفهوم وسیعی دارد، و در بسیاری موارد به معنای یک «دوران» و برهه‌ای از زمان به کار رفته است و می‌رود. خواه آن زمان کوتاه باشد یا طولانی و به اندازه هزاران و یا حتی میلیاردها سال.

[1]. انعام، 1؛ سجده، 7؛ صافات، 18.

[2]. فرقان، 54؛ طارق، 6.

[3]. نحل، 4؛ یس، 77؛ دهر، 2؛ عبس، 19 و ...

[4]. حج، 5؛ غافر، 67؛  فاطر،11؛  کهف، 37.

[5]. صاد، 72؛ حجر، 29.

[6]. صاد، 72.

[7]. حجر، 29.

[8]. اسراء، 62.

[9]. فرقان، 54.

[10]. طارق، 5 و طارق، 6.

[11]. حج، 5..

[12]. انعام، 2.

[13]. حجر، 28.

[14]. صافات، 11.

[15]. الرحمن، 14.

[16]. برگرفته از: «قرآن و خلقت انسان»، 731.

[17]. اعراف، 54؛ یونس، 3؛ هود، 7 و ...

[18]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 14، ص 206، ذیل آیه 12 سوره مؤمنون، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[19]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 5، ص 230، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق. «از چیزهایی که خداوند خلق کرد زمین پاکی بود که سپس آب گوارایی از آن جوشاند و ولایت ما (اهل‌بیت) را بر آن عرضه کرد و آب آن‌را پذیرفت. سپس آن‌را بر زمین پاک به مدت هفت شبانه روز جاری کرد تا سرتاسر آن‌را گرفت، پس در آن فرو رفت و خداوند از بهترین گل آن زمین، ائمه را و از ته مانده‌اش شیعیان ما را خلق کرد...».

[20]. این مطلب در 7 آیه‌ی قرآن آمده است: اعراف، 54؛ یونس، 3؛ هود، 7؛ فرقان، 59؛ سجده، 4؛ ق، 38؛ حدید، 4.

"وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فی‏ سِتَّةِ أَیَّامٍ".