در ارتباط با نوع برخورد انسانها با بدی‌ها و ظلم‌های یکدیگر، پروردگار به برخوردی همسان و یا گذشت توصیه می‌کند: «وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها» و کیفر هر بدرفتاری، به همان اندازه بدرفتاری متقابل است،[1] یعنی مؤمنان مجاز نیستند در برابر بدی و ظلمی که به آنها شده بیش از اندازه آن بدی، پاسخ گویند. مثلاً هر گاه کسى به انسان گفت: خداوند ذلیلت کند، باید در پاسخ او بگوید: خداوند ترا ذلیل کند، بی‌آنکه زیاده روى کرده باشد.[2] یا این‌که اگر کسى به فرد دیگری بدى و ظلمى نمود، مثل همان ستمى که به او وارد شده باید انتقام گیرد نه زیادتر، اما با این وجود اگر از همان انتقام همسان نیز گذشت شود بهتر است زیرا ادامه آیه می‌گوید: و کسى که از ستم برادر مؤمن خود گذشت نمود و انتقام نگرفت، پاداش عمل نیک او بر خدا است.
اما در ارتباط با کیفر گنه‌کاران در روز جزا آیاتی در قرآن کریم وجود دارد که در نگاه نخست چنین برداشت می‌شود که میان آنها نوعی تعارض وجود دارد؛ مانند: «وَ الَّذینَ کَسَبُوا السَّیِّئاتِ جَزاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثْلِها»؛[3] و کیفر هر بدى (براى) آنان‌که بدى کنند، همانند آن است. و «الَّذینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ ... یُضاعَفُ لَهُمُ الْعَذاب»؛[4] آنان‌که مردم را از راه خدا بازمی‌دارند ...، عذابشان چند برابر می‌شود.
آنچه در معنای این آیات می‌توان گفت؛ آن است که آیاتی؛ مانند «جَزاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثْلِها»، به تناسب کیفر گنه‌کاران با گناهشان می‌پردازد یعنی افراد زشت‌کار، کیفرى بیش از گناه خود ندارند؛ و در نتیجه پیامد هر گناهی تنها یک کیفر است، بر خلاف حسنه که پاداش آن یا ده برابر است، و یا چیزى است که عقل بشر از درک آن عاجز است.
اما آیاتی که به چند برابر شدن عذاب اشاره دارند؛ مانند «یُضاعَفُ لَهُمُ الْعَذابُ»،[5] معنایش آن نیست که فرد گنه‌کار دو برابر استحقاقش مجازات می‌بیند، بلکه با توجه به قرائن موجود در آیه، می‌توان یکی از احتمالات زیر را در تبیین آیه در نظر گرفت:
1. منظور این است که فردی که دیگران را از راه خدا بازداشته، هم عذاب خود و هم عذاب دیگران را بردوش خواهد کشید.[6] این معنا در جاى دیگر چنین بیان شده است: «لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ»؛[7] آنها باید روز قیامت، (هم) بار گناهان خود را به طور کامل بر دوش کشند و هم سهمى از گناهان کسانى که به سبب جهل، گمراهشان می‌سازند.
2. چند برابر شدن عذاب براى این است که آنها فاسق شدند، و بر این فسق و گناه خود لجاجت و اصرار کردند؛ علاوه بر این‌که از مسیر هدایت خارج شدند، سعی و تلاششان نیز بر ادامه این آن بود.[8]
3. منظور این است که چون آنان گناهان زیادی را مرتکب شده‌اند، هر وقت یک نوع عذاب ببینند‌، به صورت پیوسته و به دنبال آن عذاب‌هایی مشابه و یا دشوارتر دامنگیرشان می‌شود که هر کدام آنها کیفر گناهی مستقل است(اما چون به صورت پیاپی اعمال می‌شود، چند برابر به چشم می‌آید).[9]
4. چند برابر شدن عذاب، کنایه از شدت و هولناک بودن عذاب است.[10]

---