امروزه با توجه به پیش‌رفت علم، برای انسان روشن‌تر از گذشته شد که حیوانات هم دارای شعورند. چنان‌که قرآن کریم در بیش از هزار سال پیش در آیات مختلف؛ از جمله در داستان حضرت سلیمان(ع) آن‌را مطرح کرده است. آن‌جا که از زبان مورچگان می‌گوید: «قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ»؛[1] مورچه‌‏اى گفت: به لانه‌‏هاى خود بروید تا سلیمان و لشکرش شما را پایمال نکنند، در حالی‌که نمی‌فهمند![2]

و بر اساس نظر برخی از فلاسفه و مفسران، حیوانات به اندازه بهره‌ای که از شعور دارند، باید پاسخ‌گو باشند. چنان‌که قرآن کریم در داستان تخلف هدهد نسبت به فرمان حضرت سلیمان(ع) این موضوع را بیان می‌کند: «(سلیمان)در جست‌وجوى آن پرنده [هدهد] برآمد و گفت؛ چرا هدهد را نمی‏بینم، نکند او حضور ندارد؟! (در این صورت) او را کیفر شدیدى خواهم داد، یا او را ذبح می‌کنم، و یا باید دلیل روشنى (براى غیبتش) بیاورد.

در این‌جا سلیمان(ع) می‌گوید هدهد اگر برای این غیبتش دلیل نداشته باشد، او را عذاب شدید می‌کنم.[3] 

این نشان‌گر آن است که بعضی از حیوانات از فهم و دقایقى از هوشیارى برخوردارند که هیچ دست کمى از فهم و هوش انسان متوسط الحال ندارد، مانند داستانى که قرآن از مورچه و سلیمان(ع) حکایت کرد.^[4]

با توجه به آنچه بیان شد، اگرچه حیوانات بهره‌ای از شعور دارند، اما از آن‌سو بر اساس تعالیم و آموزه‌های دینی، حیوانات هم مانند دیگر مخلوقات نظام هستی در خدمت انسان‌ها هستند: «وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ جَمیعاً».[5]

بر این اساس، حیوانات و جمادات در بیشتر موارد، نمی‌توانند اراده خود را اعمال کنند. اسب از آن جهت که وسیله و ابزاری است در خدمت انسان، هیچ تکلیفی و اختیاری از خود ندارد. همان‌گونه که یک شمشیر در دست انسان هیچ اراده‌ای از خود ندارد، بلکه کارش بسته به انسانی است که آن‌را در اختیار می‌گیرد. یکی از آن استفاده درست می‌کند و با آن در راه خدا جهاد می‌کند و دشمنان خدا را از سر راه برمی‌دارد، و دیگری از آن استفاده نادرست کرده و در راه باطل شمشیر می‌زند. در این‌جا شمشیر تنها یک وسیله و ابزار است، حیوانات نیز همین‌گونه‌اند. اسب امام حسین(ع) از آن جهت که یک مرکب است، با مرکب شمر و یزید، هیچ تفاوتی نمی‌کند. اما از آن‌جا که حیوانات اهلی از جمله اسب‌ها، تربیت‌پذیرند، برخی از کارها و حرکات آنها می‌تواند بستگی به نوع برخورد صاحب اسب با آن حیوان داشته باشد. بنابر این، از آن‌جا که نوع برخورد امام حسین(ع) با مرکبش، برخوردی با یک نعمت خدادادی و بر اساس حقوق حیوانات بوده، بدیهی است که حیوان با توجه به شعوری که دارد، می‌تواند در مقاطع حساس یک برخورد عاطفی متقابل داشته باشد. همان‌گونه که مشهور است، اسب امام حسین(ع) هنگام شهادت آن‌حضرت به طرف خیمه‌ها بازگشت و... .

با این وجود در لایه‌های غیبی که تنها پروردگار از آنان آگاه است و تنها اولیای الهی قدرت کنترل و مدیریت آن‌را دارند( چنان‌که نمونه‌ای از آن را در داستان سلیمان نبی(ع) می‌بینیم)، ممکن است در مواردی، حیوانات(و حتی جمادات) رفتاری داشته باشند که در آینده‌شان نقش داشته باشد؛ مانند سگ اصحاب کهف، الاغ بلعم باعورا، ناقه حضرت صالح(ع).[6]

[1]. نمل، 18.

[2]. ر. ک: (آگاهی نسبی مورچه حضرت سلیمان(ع) از معانی الفاظ)، 54592.

[3]. ر. ک: (خشونت حضرت سلیمان(ع) در برابر تخلف هدهد)، 79306.

[4]. برای آگاهی بیشتر در این زمینه، ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 72- 77، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق؛ همو، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج 7، ص 103- 109، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1374ش.

[5]. جاثیه، 13.

[6]. ر. ک: (حیواناتی که وارد بهشت می‌شوند)، 35218.