آنچه بیشتر اندیشمندان شیعه و اهل‌سنت از بررسی آموزه‌های دینی برداشت می‌کنند آن است که تغییر و تحریف قرآن به معنای عام آن که شامل نقصان، زیادی و یا جابه‌جایی در الفاظ و ترکیب‌ها باشد در قرآن وجود ندارد؛[1] اما بر اساس برخی گزارش‌های تفسیری و نیز پاره‌ای از روایات، برخی تفاوت‌ها را می‌توان در متون قرآنی مشاهده کرد که تغییر چندانی در معنای آن ایجاد نکرده و در دانش تفسیر به «اختلافات قرائات» شناخته می‌شوند.

از جمله این آیات، آیه‌ای است که در پرسش بدان اشاره شده است.

در منابع شیعی روایتی از جابر جعفی موجود دارد که نقل کرد: نزد امام باقر(ع) آیه‌ی «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا نُودِی لِلصَّلاةِ مِنْ یوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلی‏ ذِکرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَیعَ ذلِکمْ خَیرٌ لَکمْ إِنْ کنْتُمْ تَعْلَمُونَ»؛[2] را تلاوت کردم. امام(ع) فرمود: آرام باش، تلاوت این آیه با این صورت، تحریف قرآن است و این آیه را باید این‌گونه تلاوت نمود: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ مِنْ یوْمِ الْجُمُعَةِ فَامْضُوا إِلَی ذِکرِ اللَّهِ ...».[3]

در برخی از تفاسیر اهل‌‌سنت نیز از عمر، ابن عمر و عبدالله بن مسعود نیز مشابه همین مضمون نقل شده است که آنان هم آیه «فاسعوا الی ذکر الله» را به صورت «فامضوا الی ذکر الله» قرائت می‌کردند.[4]

در بررسی سندی این روایات باید گفت که سند هیچ‌کدام آنها - اگر سندی داشته باشند - از دیدگاه اندیشمندان رجالی شیعه به عنوان سندی صحیح ارزیابی نمی‌شوند و حتی با فرض پذیرش سند، نمی‌توانند در برابر ادله و روایات متعددی که تحریف در قرآن را صحیح نمی‌دانند، مقاومت چندانی داشته باشند.

به هر حال، اختلاف قرائات در قرآن کریم ناشی از عوامل گوناگونی است که یکی از آنها مانند «فاسعوا» و «فامضوا» ناشی از قلب و ابدال یک کلمه یا حرف به کلمه یا حرف دیگر می‌باشد.[5]

گفتنی است که توجیه جواز قرائت آیه به دو صورت «فاسعوا» و یا «فامضوا» تنها به این دلیل که معانی آنها نزدیک به هم است، توجیه صحیحی نیست؛ زیرا این، خود نوعی تحریف است. علاوه بر این‌که در برخی از روایات اهل‌ سنت آمده است که عبداللّه بن مسعود گفت: اگر «فاسعوا» بخوانم، معنایش آن‌گونه است که باید برای رسیدن به نماز آن‌قدر بدوم که عبایم بیفتد، به همین دلیل «فامضوا» می‏خوانم! این قول نشانگر آن است که معنای این دو کلمه در نزد ابن مسعود تفاوت داشت.[6]

البته با توجه به نزدیک بودن معنای دو کلمه‌ی «فاسعوا» و «فامضوا»[7] می‌توان احتمال داد که منظور این روایات آن است که «فاسعوا» در قرآن بدان معنا نیست که در رفتن به نماز،‌ سرعتی غیر عادی داشته باشیم، بلکه اگر با سرعتی گام برداریم که بتوان آن‌را مصداق «فامضوا» دانست، همان مقدار کافی است. به عبارت دیگر «فامضوا» تفسیر و تبیینی برای «فاسعوا» است، نه اختلاف قرائت و یا تحریف آیه.

[1]. «تحریف ناپذیری قرآن»، 453؛ «عدم تحریف قرآن»، 3213.

[2]. جمعه، 9.

[3]. شیخ مفید، الاختصاص، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، محرمی زرندی، محمود، ص 128 – 129، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، چاپ اول، 1413ق.

[4]. طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج 28، ص 65 – 66، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، 1412ق؛ سمرقندی، نصربن محمد بن احمد، بحرالعلوم، تحقیق، تعلیق، عمروی، محب الدین ابو سعید عمر بن غرامة، ج 3، ص 448، بیروت، دار الفکر، 1416ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏10، ص 434 ، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[5]. ر. ک: معرفت، شیخ محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، ج 2، ص 116، قم، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1428ق.

[6]. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج ‏19، ص 102، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، 1364ش.

[7]. جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج 28، ص 65 – 66.