واژه «قربان» یک لغت عربی است که در قرآن کریم نیز به صورت منصوب «قُرْباناً»[1] مورد استفاده قرار گرفته است. این کلمه از ریشه «قرب» می‌باشد که به معنای نزدیک‌بودن است و معنای «قربان» آن چیزی است که به واسطه‌اش و با استفاده از او، انسان خود را به خدا نزدیک می‌کند، یا امید دارد که به واسطه‌اش به خدا نزدیک شود.[2] از این‌رو به حیواناتی که در راه خدا و برای نزدیک شدن به او ذبح می‌شوند، قربانی گفته می‌شود. جمع مکسر این کلمه، «قرابین» است.[3]

اما از لحاظ واژه‌شناسی صرفی، دو احتمال برای کلمه قربان ذکر شده است:

1. اسم: قربان مانند کلمه «حلوان» اسم است(برای چیزی که انسان را به خدا نزدیک می‌کند).
2. مصدر: قربان مانند «غفران» و «کفران» در اصل مصدر بوده؛ اما در استعمال عرب بر چیزی گفته می‌شود که موجب تقرب شود.[4]

در ادامه، بیان دو نکته ضروری به نظر می‌رسد:

الف) برخی از اموری که گروهی از انسان‌ها گمان می‌کنند با استفاده از آنها به خدا نزدیک شده و به همین دلیل آن را «قربان» می‌نامند در واقع انسان را از خدا دور می‌کند. از جمله همین واژه در قرآن در مورد بت‌هایی به کار رفته که مشرکان به اشتباه گمان می‌کردند با پرستش آنها به خدا نزدیک می‌شوند.

ب) «قربان» و «قربانی» در زبان فارسی گاه به همان معنای روز عید قربان و حیوان قربانی شده، مورد استفاده قرار می‌گیرد و گاه نیز در زبان متداول با عباراتی مانند «قربان شما» برای ابراز ارادت به دیگری گفته می‌شود که به هر حال از ریشه عربی است.

[1]. مائده، 27؛ احقاف، 28.

[2]. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، محقق، مصحح، مخزومی، مهدی، سامرائی، ابراهیم، ج 5، ص 153، قم، هجرت، چاپ دوم، 1410ق.

[3]. ابن درید، محمد بن حسن،‏ جمهرة اللغة، ج 1، ص 325، بیروت، دار العلم للملایین‏، چاپ اول، 1988م‏.

[4]. درویش، محیی الدین، اعراب القرآن و بیانه، ج 2، ص 450، سوریه، دارالارشاد، چاپ چهارم، 1415ق.