مقدّمه
«مقدّمه»، به معنای ابتدای هر چیزی است، و اصطلاحاً به هر چیزی می‌گویند که تحقق چیز دیگری بر آن متوقّف باشد. و در مقابل آن «ذى المقدّمه» است؛ یعنى آن چیزى که داراى مقدّمه است.[1]
در اصطلاح علم اصول، هرگاه دو چیز چنان با یکدیگر وابسته باشند که یکى از آنها بر دیگرى متوقف باشد؛ در این صورت اوّلى را «ذى المقدمه» و دومى را «مقدمه» خوانند.
یکى از مباحث مفصّل در علم اصول فقه، بحث «مقدّمه» است که آیا مقدّمه‌‏ى واجب نیز واجب است یا خیر؟ و آیا مقدّمه‏ى حرام نیز حرام است یا خیر؟ و به عبارت دیگر، آیا مقدّمه نیز در وجوب یا حرمت، یا کراهت و یا استحباب، تابع ذى المقدّمه است، و آیا بر انجام و عدم انجام مقدّمه نیز ثواب و عقاب و سایر آثار شرعى مترتّب می‌شود یا نه؟
مقدّمه‌ی ‏‌خارجى
مقدّمه تقسیمات مختلفى دارد،[2] یکى از تقسیمات مقدّمه، تقسیم آن به «مقدّمه‏‌ى داخلى» و «مقدّمه‌‏ى خارجى» است. این تقسیم به اعتبار قید بودن مقدّمه در مأمور به و تقیید مأمور به، به آن، یا عدم قید و تقیید است.
به عبارت دیگر، برخى امور هستند که با وجود متوقّف بودن تحقّق فعل بر آنها، ولى داراى وجودى خارج و مستقلّ از آن فعل هستند، این قبیل امور را «مقدّمات خارجى» گویند، مانند طهارت لباس که مقدّمه‌‏ى نماز است. آنچه در مبحث «وجوب و یا عدم وجوب‏ مقدّمه» مورد گفت‌وگو است، همین «مقدّمه‏‌ى خارجى» است، و گرنه «مقدّمه‌‏ى داخلى» هر چیزی عبارت است از همان اجزاى تشکیل‌‏دهنده آن چیز، و بی‌گمان، امر به هر چیزى، امر به اجزاى تشکیل‌‏دهنده‏‌ى آن خواهد بود.
مقدّمه خارجى بر دو قسم است:
1. مقدّمه‌‏ى خارجى به معناى اعم
مقدّمات خارجى به معناى اعم، آن مقدّماتى هستند که جزء مقوّم و تشکیل‌‏دهنده ماهیّت نیستند، ولى ماهیّت، مقیّد به آن مقدّمات است. مثلاً طهارت بدن یا لباس از مقدّمات تشکیل‏‌دهنده‌‏ى حقیقت نماز نیستند، ولى خدای متعال نماز به قید طهارت بدن و لباس را خواسته است. به عبارت دیگر، نماز، بر نماز بدون طهارت بدن و لباس نیز صدق می‌کند، ولى پروردگار چنین نمازى را نخواسته، بلکه قسم خاصّى از نماز را از مکلّف خواسته و آن نمازى است که همراه با طهارت بدن و لباس باشد.
2. مقدّمه‌‏ى خارجى به معناى اخصّ
این قسم از مقدّمات، مقدّماتى هستند که نه از مقدّمات تشکیل‏‌دهنده‌‏ى حقیقت و ذات ماهیّت‏‌اند و نه از مقدّماتى هستند که مولا واجب را مشروط به دارا بودن و همراه بودن با آن مقدّمات از مکلّف خواسته باشد، بلکه به طور خاص از ذی المقدمه خارج بوده و صرفا این مقدّمات از امورى هستند که واجب براى تحقّق خود در خارج به آنها نیاز پیدا می‌کند. مانند این‌که اگر کسى‏ بخواهد نماز بخواند، خواندن نماز، نیاز به مکان دارد، ولى مکان نه جزء تشکیل‌‏دهنده‌‏ى حقیقت نماز است، و نه مولا نماز را مشروط به قید مکان نموده است.[3]
مقدّمه‌‏ى داخلى‏
«مقدمه داخلیه»‏ از تقسیمات «مقدمه وجودیه» بوده، و عبارت از همان اجزائى است که دخیل در تشکیل ماهیت و حقیقت ذى المقدمه و واجب هستند، و این واجب از آن اجزاى مرکب می‌‏باشد؛ نظیر رکوع، سجود، تشهد، سلام، و ... نسبت به نماز.                       
هر مجموعه‌‏ى مرکّبى از اجزاى متعدّدى تشکیل شده است که تحقّق آن مجموعه متوقّف است بر تحقّق آن اجزاء. هرکدام از این اجزاى تشکیل‏‌دهنده‌‏ى مجموعه‌‏ى مرکب را «مقدّمه‌‏ى داخلى» آن مرکّب می‌نامند.
ممکن است سؤال شود، آیا در این صورت، مقدّمه‌‏‌ى داخلى، همان ذى المقدّمه نیست؟
در پاسخ باید گفت: خیر؛ زیرا ذى المقدّمه عبارت است از مجموع اجزاء و مقدّمه عبارت است از یک ‏یک اجزاء، و شکّى نیست که هرکدام از اجزاء به تنهایى عین ذى المقدّمه(کلّ) نیست. مثلاً نماز داراى اجزاى متعدّدى؛ مانند: قیام، رکوع، سجده و ... است که هرکدام از اینها مقدّمه‏‌ى داخلى نماز است، ولى هیچ‌‏کدام به تنهایى نماز نیست.[4]
علت نام‌گذارى این مقدمه به «داخلى»، آن است که جزء، در قوام مرکّب داخل است و مرکّب‏ غیر از نفس وجود اجزا، داراى وجودى مستقل نیست.[5]

---