آیات پایانی سوره‌ی مبارکه‌ی جمعه به یکى از مهم‌ترین وظایف اسلامى - که در تقویت پایه‌‏هاى ایمان تأثیر بسزایی دارد، و در واقع هدف اصلى سوره را تشکیل می‌دهد - یعنى نماز جمعه و بعضى از احکام آن می‌پردازد.

در این آیات، نخست همه‌ی مسلمانان را مخاطب قرار داده، و می‌فرماید:

«اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید، هنگامى که روز جمعه براى نماز جمعه اذان داده می‌‏شود به سوى ذکر خدا بشتابید و داد و ستدد را رها کنید، اگر بفهمید این براى شما بهتر است».[1]

بر اساس این آیه، هنگامى که صداى اذان نماز جمعه بلند ‌شود، مردم موظف‌اند کسب و کار را رها کرده، و به سوى نماز که مهم‌ترین یاد خدا است بشتابند و البته ترک خرید و فروش مفهوم وسیعى دارد و شامل هر کاری می‌شود که مزاحم با اقامه نماز باشد.[2]                     

به بیان دیگر، جمله‌ی «وَ ذَرُوا الْبَیْعَ»، اگرچه تنها امر به ترک خرید و فروش است، اما آنچه از سیاق آیه برمی‌آید، در حقیقت نهى از هر عملى است که انسان را از نماز باز دارد، چه خرید و فروش، و چه هر کار دیگر. و اگر خداوند نهى خود را مخصوص به خرید و فروش کرد، دلیلش آن بود که خرید و فروش، روشن‌‏ترین مصداق اعمالى است که آدمى را از نماز باز می‌دارد.[3]

گفتنی است؛ در بعضى از روایات در مورد نمازهاى روزانه آمده است: «هنگامى که نماز(نمازهاى یومیه) برپا شود براى شرکت در نماز ندوید، و با آرامش گام بردارید»،[4] ولى در مورد نماز جمعه، آیه‌ی فوق می‌گوید: فاسعوا(بشتابید) و این دلیل بر اهمیت فوق العاده نماز جمعه است.

منظور از «ذِکْرِ اللَّهِ» در درجه‌ی اوّل «نماز» است، ولى می‌دانیم که خطبه‌‏هاى نماز جمعه هم که آمیخته با ذکر خدا است،[5] در حقیقت بخشى از نماز جمعه است، بنابر این باید براى شرکت در آن بخش نیز سرعت عمل به خرج داد.

در آیه‌ی بعد می‌‏افزاید: «هنگامى که نماز پایان گیرد شما آزادید در زمین پراکنده شوید و از فضل الهى طلب کنید، و خدا را بسیار یاد نمایید تا رستگار شوید: «فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ».[6]

اگرچه جمله‌ی (فضل خدا را طلب کنید) یا تعبیرات مشابه آن در قرآن کریم شاید غالبا به معناى طلب روزى و کسب و تجارت باشد، ولى روشن است که مفهوم این جمله گسترده است و کسب و کار یکى از مصادیق آن است؛ لذا بعضى آن‌را به معناى عیادت بیمار، زیارت مؤمن، یا تحصیل علم و دانش تفسیر کرده‌‏اند، هر چند منحصر به اینها هم نیست.                        

بدیهی است که امر به «انتشار در زمین» و «طلب روزى» امر وجوبى نیست، بلکه به اصطلاح «امر بعد از حظر» و نهى است، و تنها دلیل بر جواز خواهد بود، ولى بعضى از این تعبیر چنین استفاده کرده‌‏اند که تحصیل روزى بعد از نماز جمعه مطلوبیت و برکت دارد. و در حدیثى آمده است که پیامبر(ص) بعد از نماز جمعه سرى به بازار می‌‏زد.[7]

در آخرین آیه مورد بحث، خداوند کسانى که پیامبر اکرم(ص) را هنگام نماز جمعه رها کرده و براى خرید از قافله‌ی تازه وارد به بازار شتافتند، شدیدا مورد ملامت قرار داده و می‌‏گوید: «هنگامى که تجارت یا لهوی  را ببینند پراکنده شده و به سوى آن می‌‏شتابند، و تو را رها می‌کنند در حالی که ایستاده‌ای(و خطبه‌ی نماز جمعه را می‌‏خوانى):

«وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها وَ تَرَکُوکَ قائِماً».

خداوند به پیامبرش دستور می‌دهد که به آنها بگو: آنچه نزد خداست بهتر از لهو و تجارت است و خداوند بهترین روزى‌دهندگان است:

«قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ».

به عبارت دیگر، ثواب و پاداش الهى و برکاتى که از حضور در نماز جمعه و شنیدن اندرزهاى پیامبر(ص) و تربیت معنوى نصیب شما می‌شود قابل مقایسه با هیچ چیز دیگر نیست، و اگر از این می‌ترسید که روزى شما بریده شود اشتباه می‌کنید، خداوند بهترین روزى‌دهندگان است.

تعبیر به لهو، اشاره به طبل و سایر آلات لهوى است که هنگام ورود قافله تازه‌‏‌اى به مدینه می‌‏زدند که هم نوعى اعلام خبر بود و هم وسیله‌‏اى براى سرگرمى و تبلیغ کالا، همان‌گونه که در دنیاى امروز نیز در برخی فروشگاه‌ها نمونه آن دیده می‌‏شود.[8]

تعبیر به «انفضوا» به معناى پراکنده شدن و انصراف از نماز جماعت، و روى آوردن به کاروان است که در شأن نزول گفته شده، هنگامى که کاروان «دحیه»[9] وارد مدینه شد(و او هنوز اسلام را اختیار نکرده بود)، با صداى طبل و دیگر آلات لهو مردم را به بازار فراخواند، مردم مدینه حتى مسلمانانى که در مسجد مشغول شنیدن خطبه‌ی پیامبر(ص) بودند، به سوى او شتافتند، و تنها سیزده نفر، و به روایتى کمتر، در مسجد باقى ماندند.

ضمیر در «الیها» به تجارت بازمی‌‏گردد، یعنى به سوى مال التجارة شتافتند، این برای آن است که لهو، هدف اصلى آنها نبود، بلکه لهو تنها مقدمه‌‏اى بود براى اعلام ورود کاروان و یا سرگرمى و تبلیغ کالا در کنار آن.

تعبیر به «قائما» نشان می‌‏دهد که پیامبر(ص) ایستاده، خطبه‌ می‌‏خواند، چنان‌که در حدیثى از جابر بن سمره نقل شده است: «هرگز پیامبر(ص) را در حال خطبه نشسته ندیدم و هر کس بگوید حضرتشان نشسته خطبه می‌‏خواند، تکذیبش کنید».[10]

همچنین نقل شده است: از عبد اللَّه بن مسعود پرسیدند: آیا پیامبر(ص) ایستاده خطبه می‌‏خواند"؟ گفت: مگر نشنیده‌‏اى که خداوند می‌فرماید: «وَ تَرَکُوکَ قائِماً»، تو را در حالی‌که ایستاده بودى رها کردند.[11] و در تفاسیر آمده است اولین کسى که نشسته، خطبه‌ی نماز جمعه خواند، معاویه بود.[12]

بنابراین، در آیه شریفه نه کسب و کار، مصداق لهو قرار گرفته است، و نه از کسب و کار به صورت مطلق در روز جمعه نهی شده است؛ بلکه منظور از لهو همان صدای طبل و امثال آن است که برای جلب نظر مشتریان و اعلام ورود کاروان‌‌های تجاری نواخته می‌‌شد؛ و کسب و کار نیز تنها در زمان برپایی نماز جمعه مورد نکوهش و نهی واقع شده است.

البته در روایات توصیه شده است در روز جمعه، سزاوار است که هر فردی دست کم، بخشی از آن‌را به آموختن امور دینی بپردازد:

«أُفٍّ لِرَجُلٍ لَا یُفَرِّغُ نَفْسَهُ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ لِأَمْرِ دِینِهِ فَیَتَعَاهَدُهُ وَ یَسْأَلُ عَنْ دِینِه‏...»؛[13] (اف بر مردی که وقت خود را در هر جمعه اختصاص به مسائل دینش نمی‌دهد تا با آن تجدید عهد نموده و از دینش سؤال کند).

و «الصَّلَاةُ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ الِانْتِشَارُ یَوْمَ‏ السَّبْت‏»؛[14] نماز در روز جمعه و پرداختن به زندگی در روز شنبه.

اما از طرف دیگر، روایاتی نیز وجود دارد که تجارت و امور دنیوی در عصر جمعه را نه تنها مجاز، بلکه مایه برکت اعلام می‌نماید:

«وَ یُکْرَهُ السَّفَرُ وَ السَّعْیُ فِی الْحَوَائِجِ یَوْمَ‏ الْجُمُعَةِ بُکْرَةً مِنْ أَجْلِ الصَّلَاةِ فَأَمَّا بَعْدَ الصَّلَاةِ فَجَائِزٌ یُتَبَرَّکُ بِه»؛[15]‏ مسافرت و پرداختن به مسائل زندگی صبح روز جمعه شایسته نیست به جهت نماز جمعه، اما پس از نماز جایز و مایه‌ی برکت است.

[1]. جمعه، 9. «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى‏ ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَیْعَ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ».

[2]. ر. ک: مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج 24، ص 127، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[3]. ر. ک: طباطبائى سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ج 19، ص 274، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، 1417 ق. المیزان فى تفسیر القرآن، ترجمه، موسوى همدانى، سید محمد باقر، ج 19، ص 461، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، 1374ش.

[4]. «اذا اقیمت الصلاة فلا تاتوها و انتم تسعون و أتوها و انتم تمشون و علیکم السکینة». آلوسى، سید محمود، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، ج 14، ص 296، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415ق.

[5]. ر. ک: (ذکر و انواع آن)، 7741؛ (ذکر خدا)، 42399؛ (اهمیت ذکر و یاد خدا)، 62914؛ (منظور از ذکر کثیر در قرآن)، 95238.

[6]. جمعه، 10.

[7]. سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 6، ص 220، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404ق.

[8]. روایات وارده از اهل‌بیت(ع). قمى، على بن ابراهیم، تفسیر قمى، ج 2، ص 367، قم، دار الکتاب، چاپ چهارم، 1367ش. و از طرق اهل‌سنت، سیوطى جلال الدین، الدر المنثور، ج 6، ص 220، قم، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، 1404ق. در مورد شأن نزول آیه‌ی شریفه، متفق‌اند در این‌که کاروانى از تجار وارد مدینه شد، و آن‌روز روز جمعه بود، و مردم در نماز جمعه شرکت کرده بودند. رسول خدا(ص) مشغول خطبه‌ی نماز بود. کاروانیان به منظور اعلام آمدن خود، طبل و دائره کوبیدند، مردم داخل مسجد، نماز و رسول خدا(ص) را رها نموده، به طرف کاروانیان متفرق شدند. این آیه شریفه بدین مناسبت نازل شد. بنابر این منظور از «لهو» همان استعمال طبل و دائره و سایر آلات طرب به منظور جمع شدن مردم است. و ضمیر در «الیها» به تجارت برمی‌‏گردد؛ چون مقصود اصلى مردم از متفرق شدن همان رسیدن به تجارت بود، و طبل و دائره وسیله‌‏اى براى تجارت بود، نه مقصود اصلى. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏19، ص 274، ترجمه تفسیر المیزان، ج 19، ص 462.

[9]. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق، رسولی محلاتی، سید هاشم، ج ‏5، ص 329، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415ق.

[10]. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 10، ص 436، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[11]. همان.

[12]. الدر المنثور، ج 6، ص 222؛ روح المعانی، ج 14، ص 300.                    

[13]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 1، ص 40، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[14]. برقی، ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد، محاسن، محقق، مصحح، محدث، جلال الدین،‏ ج 2، ص 346، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق.

[15]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 424، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.