ثمره‌ی ازدواج حضرت زینب(س) و عبدالله بن جعفر بن ابی‌طالب، چند فرزند پسر و تنها یک دختر به نام «ام‌کلثوم» داشتند.[1] البته عبدالله بن جعفر، دختر دیگری به نام ام ابیها از همسر دیگرش داشت.[2]

بر اساس برخی گزارش‌ها، ام‌کلثوم مدتی به عقد حجاج بن یوسف ثقفی درآمد که با توجه به قرائن موجود، هم ام‌کلثوم - و احتمالا خانواده‌اش - از این ازدواج ناراضی بودند.

با این مقدمه، به بررسی ازدواج ام‌کلثوم دختر حضرت زینب(س) می‌پردازیم که در منابع تاریخی گزارش‌های متفاوتی از ازدواج او وجود دارد و چندین همسر برای او اعلام شده است که ممکن است برخی از این گزارش‌ها صحیح بوده و آنان در زمان‌های مختلفی با او ازدواج کرده‌ باشند:

1. قاسم بن محمد بن جعفر بن ابی‌طالب

در برخی گزارش‌ها اشاره شده است که معاویه، ام‌کلثوم را برای فرزندش یزید، خواستگاری کرد، ولی عبدالله اجازه آن‌را به امام حسین(ع) واگذار کرد و حضرتشان این وصلت را نپذیرفت و ام‌کلثوم را به عقد پسر عمویش قاسم بن محمد بن جعفر بن ابی‌طالب درآورد که ثمره‌ی ازدواج آنها دختری به نام «فاطمه»،[3] یا «ام قاسم»[4] بود. اما برخی می‌گویند قاسم از ام‌کلثوم دارای فرزند نشد.[5]

2. حجاج بن یوسف

برخی گزارش‌ها نیز حاکی از ازدواج ام‌کلثوم با حجاج بن یوسف ثقفی است که پاره‌ای از منابع، این رخداد را بعد از ازدواج با قاسم بن عبدالله دانسته،[6] و پاره‌ای دیگر به ازدواج او با قاسم اشاره‌ای نکرده و تنها به ازدواج ام‌‌کلثوم با حجاج پرداخته‌اند.[7] هم‌چنین برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که حجاج تنها مدت بسیار کوتاهی با ام‌کلثوم بود و سپس وی را طلاق داد،[8] اما گزارش‌هایی نیز وجود دارد مبنی بر این‌که حجاج از ام‌کلثوم دارای فرزند هم شد.[9]

گفته می‌شود که عبدالملک بن مروان به حجاج دستور داده بود تا ام‌کلثوم را طلاق دهد.[10]

3. کثیر بن عباس بن عبدالمطلب

نقل شده است که ام‌کلثوم بعد از حجاج با کثیر بن عباس بن عبدالمطلب ازدواج نمود.[11]

4. ابان بن عثمان بن عفان

البته گزارشی هم وجود دارد که ام‌کلثوم بعد از جدایی از حجاج به همسری ابان فرزند عثمان بن عفان درآمد.[12]

5. خالد بن یزید بن معاویه

ازدواج ام‌کلثوم با خالد بن یزید بن معاویه نیز در برخی منابع تاریخی گزارش شده است.[13]

6. علی بن عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب

گفته می‌شود که ام‌کلثوم بعد از قاسم بن محمد و حجاج بن یوسف با علی بن عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب ازدواج نمود.[14]

دلیل ازدواج با حجاج بن یوسف

ازدواج‌ها - بویژه در دوران گذشته - همواره نشانگر نوعی هم‌فکری و تأیید رفتارهای یک فرد توسط همسرش و خانواده او نبود. و همان‌گونه که ازدواج آسیه با فرعون، نشانگر تأیید عمل‌کرد فرعون نبود، اگر گزارش‌های حاکی از ازدواج ام‌کلثوم با فرد خونریز و خشنی را بپذیریم - که به خانه‌ی کعبه رحم نیز نکرد و آن‌را تخریب نمود-،[15] این ازدواج هیچ‌گونه امتیازی برای حجاج و هیچ تأییدی برای عمل‌کردهای او نخواهد بود، علاوه بر آن‌که قرائنی وجود دارد که ام‌کلثوم از این ازدواج کوتاه‌مدت به شدت ناراضی بود، و احتمالا در شرایطی دشوار تن به این ازدواج داد:

1. ام‌کلثوم در شب زفافش گریه می‌کرد. حجاج از وی علت آن‌را پرسید؟ ام‌کلثوم گفت چون انسانی که شریف بود، ضایع و خوار شد و انسانی که ضایع و پست بود شرافت پیدا کرد. حجاج به وی گفت که به پیشنهاد عبدالملک وی را طلاق خواهد داد. ام‌کلثوم نیز در جواب حجاج گفت که سوگند به خدا عبدالملک (که چنین پیشنهادی داد) نسبت به آن‌که مرا به ازدواج تو درآورد مهربان‌تر است![16]
2. بعد از ازدواج ام‌کلثوم با حجاج، دیگر کسی او را خندان ندید. به او گفتند: حالا که این وصلت رخ داده، چه می‌شود که دیگر آرام باشی؟! او گفت: چگونه و با چه امیدی؟! سوگند به خدا لباسی را به خاندانم پوشاندم که چرک او با شستن نیز از بین نمی‌رود![17]
3. این ازدواج از روی اضطرار و برای نجات از آزار و اذیت وی صورت گرفته بود. بر اساس گزارشی، هنگامی که حجاج بن یوسف، ام‌کلثوم را از پدرش عبدالله بن جعفر خواستگاری کرد، عبدالله یک سال از او فرصت خواست به امید آن‌که شاید بتواند خود را از آزار و اذیت او برهاند![18]

بر اساس این گزارش، این ازدواج تنها زمانی رخ داد که هیچ چاره‌ای از آن نبود.

[1]. ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد‏، الطبقات الکبری‏، تحقیق، عطا، محمد عبد القادر، ج 8، ص 340، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1410ق؛ صالحی دمشقی‏، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج 11، ص 51، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1414ق؛ «شهادت فرزندان حضرت زینب(س) در کربلا»، 31493.

[2]. عبدالله بن جعفر فرزند دختری به نام «ام ابیها» داشت که نام مادر وی «لیلى بنت مسعود بن خالد» بود. ر. ک : ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد‏، الطبقات الکبری‏، ج 11، ص 6، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ دوم، 1418ق؛ ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم،‏ المعارف، ص 124، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ دوم، 1992م. بنابراین با توجه به این‌که نام مادر وی، حضرت زینب(س) را ذکر نکرده‌اند، از محل بحث خارج است.

[3]. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق، عبد الموجود، عادل احمد، معوض، علی محمد، ج 8، ص 452 – 453، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ج 5، ص 142 – 143، ریاض، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1417ق؛ یاقوت حموی، شهاب الدین ابو عبد الله، معجم البلدان، ج 1، ص 469، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، 1995م.

[4]. الطبقات الکبری‏، ج ‏5، ص 328.

[5]. ابن حزم اندلسی‏، ابو محمد علی بن احمد، جمهرة انساب العرب‏، ص 68، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اوّل‏، 1418ق.

[6]. همان؛ ابن حبیب، محمد بن حبیب‏، المحبر، محقق، شتیتر، ایلزه لیختن‏، ص 439، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، چاپ اول، بی‌تا.

[7]. جمهرة انساب العرب‏، ص 38 و 140.

[8]. المحبر، ص 439.

[9]. جمهرة انساب العرب‏، ص 38.

[10]. همان، ص 68.

[11]. همان، ص 38.

[12]. انساب الاشراف، ج ‏5، ص 618؛ ابن العماد شهاب الدین ابو الفلاح عبد الحی بن احمد العکری الحنبلی الدمشقی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق، الأرناؤوط، ج 2، ص 36، دمشق - بیروت، دار ابن کثیر، چاپ اول، 1406؛ المعارف، ص 201.

[13]. مقریزى، احمد بن على‏، المقفى الکبیر، محقق، یعلاوى، محمد، ج 3، ص 443، بیروت، دار الغرب الإسلامی‏، چاپ دوم، 1427ق.

[14]. المحبر، ص 439.

[15]. «تخریب خانه کعبه توسط یزید و حجاج بن یوسف )»، 68125.

[16]. ابن أبی طاهر، احمد بن أبی طاهر، بلاغات النساء، ص 151، قم، الشریف الرضی، چاپ اول، بی‌تا.

[17]. همان، ص  196.

[18]. ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب ع، ج 2، ص 196، قم، علامه، چاپ اول، 1379ق.