در جنوب غربی قاره سرسبز اروپا، شبه جزیره ایبری قرار دارد که قسمت اعظم آن را اندلس یا اسپانیای امروزی تشکیل می‌دهد. این منطقه بین اقیانوس اطلس و مدیترانه، فرانسه و پرتقال واقع شده است. این کشور در قرون اولیه اسلام یکی از تمدن‌های اسلامی را در خود جای داده بود و پل ارتباطی بین شرق و غرب در زمینه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی به مدت 800 سال بوده است.

ورود مسلمانان به اسپانیا در سال 89 هـ.ق در مقطع حاکمیت ولید بن عبدالملک، خلیفه اموی بود. او شخصی را به نام موسی بن نصیر به حکومت شمال آفریقا که به تازگی توسط مسلمانان فتح شده بود، منصوب کرد. وی در صدد برآمد تا مناطق دیگری را نیز به تصرف در آورد و مردم آن‌را به دین اسلام دعوت نماید. بنابر این، متوجه اسپانیا گردید. موسی بن نصیر به یکی از فرماندهانش به نام طارق بن زیاد دستور داد تا اسپانیا را فتح کنند، پادشاه آن دیار را که از خاندان گوت‌ها بوده و رودریک نام داشت، شکست دهد و امپراطوری آنها را مضمحل نماید. پادشاه اسپانیا فشار طاقت فرسایی بر مردم وارد کرده بود. ظلم و ستم حاکمان اسپانیا به حدی بود که مردم را به ستوه در آورده بود. به همین سبب به هنگام حمله مسلمانان، مردم شهرهای بزرگ اسپانیا دروازه‌ها را به روی مهاجمان می‌گشودند و به تعبیری برای رهایی از حاکمان فاسد خویش به عقائد و شعارهای الهام بخش مسلمانان پناه می‌آوردند. با این نگرش مردم اسپانیا، مسلمانان به سرعت و تنها ظرف مدت چند سال تمامی شهرهای مهم را به تصرف خویش در آوردند.

نکته مهم و قابل تأمل رفتار مسلمانان با مسیحیان و یهودیان اسپانیا که اکنون دیگر اندلس نامیده می‌شد، بود. با این‌که مسلمانان فاتح به تازگی مسلمان شده بودند و عمدتاً از بربرهای آفریقا بودند، اما علی‌رغم این‌که اسلام را به تازگی پذیرفته بودند، رفتاری بسیار مناسب با مردم اندلس داشتند به گونه‌ای که مورخان غربی نیز آن‌را ذکر کرده‌اند.

مسلمانان فاتح به هیچ عنوان تعرضی به معابد و کلیساها و یا مکان‌های مورد توجه مسیحیان و یا یهودیان نداشتند و حتی امور اجتماعی را هم به خودشان واگذار می‌کردند. در بسیاری از مواقع مسلمانان با حکمرانان محلی معاهده اخوت و دوستی منعقد می‌کردند. به شهادت تاریخ، آزادی و امنیت حاصل از حاکمیت مسلمانان بسیار بیشتر از زمان حاکمان مسیحی بود، بلکه اصلا قابل قیاس نبود و همین مسئله باعث رشد، شکوفایی و سرانجام تمدنی گردید که برتارک تاریخ قارۀ سبز همچنان می‌درخشد.

در این‌جا به برخی از پیشرفت‌های تمدن اندلس که در زمان حاکمیت مسلمانان ایجاد شده، اشاره می‌کنیم:

۱. در طول هشت قرن حاکمیت مسلمانان، علوم و صنایع مختلفی در اندلس رونق داشت. در اروپای آن زمان که گرفتار دوره وحشتناک عقب ماندگی پیش از رنسانس بود، تنها اندلس بود که جریان آزاد علمی، تحول و پیشرفت در حوزه‌های مختلف هنر، صنعت ادب و فرهنگ جریان داشت.

 مسلمانان با ایجاد مدارس رایگان، همگانی کردن آموزش و ترویج فرهنگ، نسل آگاه و علم دوستی را پرورش دادند که دانشمندان بزرگی تحویل جهان داد که هر یک خود منشأ تحول بزرگی بودند.

۲. در حوزه پزشکی افرادی چون باهلی، علی ابن عباس و ابن زهره، جراحی‌های دقیق چشم را انجام می‌دادند.

۳. آثار ماندگار معماری حتی امروزه، سالانه ده‌ها میلیون جهانگرد را به خود مجذوب می‌کند. از جمله یادگاران مهم حاکمیت مسلمانان در این خصوص می‌توان به مسجد بزرگ شهر فرطبه که با فضایی وسیع و با 1293 عدد ستون که ارتفاع برخی از آنها حتی تا 9 متر می‌رسد، اشاره نمود.

۴. در کشاورزی نیز مردم اندلس پیشرفت شایانی نمودند. آنها با تقویم خاصی که به تقویم قرطبی معروف شد. طریقه و موسم کشت گیاهان مختلف را تدوین کرده بودند و این باعث تحول بزرگی در کشاورری آن زمان گردید. متعاقب آن صنایع سد سازی نیز رشد زیادی کرد که امروزه نیز بسیاری از لغات در فن آبیاری مشتق از زبان عربی است.

۵. مسلمانان صنایع دیگری را؛ چون شیشه گری، نساجی، پارچه بافی، سفال، کاشی‌کاری و کاغذ رونق خاصی داده و آن را به اوج رساندند. این در حالی است که پیش از مسلمانان اسپانیا از علم و صنعت چندان بهره‌مند نبود.

اما سؤالی که مطرح می‌شود این است که پس چه شد با این همه شکوه و عظمت، اندلس به ذلت و خواری رسید و بساط تمدن بزرگ و باشکوهی که توسط مسلمانان ایجاد شده بود رو به زوال گرایید. مورخان عوامل متعددی را درفروپاشی و زوال تمدن اندلس ذکر می‌کنند که مهم‌ترین آن نزاع و کشمکش بین امرا و حاکمان مسلمان و اختلاف و تفرقه آنان بود که عمده‌ترین آن‌را نیز بین دو گروه عمده اعراب مصری و قحطانی ذکر کرده‌اند که به طور پیوسته با یکدیگر در نزاع و کشمکش بودند. این اختلافات تا جایی پیشرفت که برخی از حاکمان مسلمان برای از میان بردن رقیب خود دست به دامان حاکمان مسیحی می‌گشتند. اختلافات شدید بین مسلمانان قدرت آنها را کاهش داد و این فرصتی مناسب برای حاکمان مسیحی اروپا بود که یکی پس از دیگری دولت‌های کوچک شده مسلمانان را از میان بردارند. و بدین ترتیب سال 897 هـ.ق حکومت بنی نصر که آخرین بازمانده حاکمان مسلمان بود را مضمحل کردند.

عامل دیگر فروپاشی، فساد و بی‌بند باری حکام و متعاقب آن خیلی از مردم آن زمان است که با روی آوردن به خوش‌گذرانی و استفاده از مشروبات الکلی و همچنین ترویج فساد توسط زنان مسیحی، آرام آرام از اعتقادات دینی که آنها را به آن شکوه و جلال رسانده بود، فاصله گرفتند و فساد را پیشه خود ساختند و همین نیز از عوامل مهم سقوط ایشان گردید.

شایان توجه است که آنچه نقشی برجسته در این موضوع ایفا کرد و باعث مانایی حاکمیت مسلمانان در آن دیار شد، جهان شمولی تعالیم اسلام بود که با هر فکر و منطقی سلیم همخوانی داشته و رهپویان حقیقت را به سوی خود گسیل می‌داشت. از این رو، با کمرنگ شدن شیوع این تعالیم در اثر عملکرد نابجای حکام زمانه و نیز قدرت گرفتن اروپائیان انقلاب کرده در دست یازی به مناطق مختلف اروپایی، رفته رفته از شدت مسلمانی در اندلس کاسته و وضعیتی به عکس رویه‌مند شد. ناگفته نماند مسلمانان در فتوحات بعد از پیامبر اسلام(ص) در بسیاری از موارد، با غلبۀ ظاهری، کشورها را فتح کرده و به فتح قلوب به عنوان مرکزی‌ترین پایگاه ایمان و تدین کمتر توجه می‌نمودند؛ لذا در بسیاری مواقع آنچه که مطلوب دین مبین اسلام بود را به صورت کامل برآورده نمی‌کردند و تنها نام و نشانی ظاهری از اسلام بر جای می‌نهادند.

برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به کتاب‌های:

اندلس يا تاريخ حكومت مسلمين در اروپا، محمد ابراهيم آيتى، انتشارات دانشگاه تهران.

تاريخ فتوحات اسلامى در اروپا، شكيب ارسلان، ترجمه على دوانى، چاپخانه علميه.

تاریخ دولت اسلامی در اندلس، محمد عبدالله عنان، ترجمه عبدالحمید آیتی، انتشارات کیهان.

تمدن اسلام و عرب، کوستاولوبن، ترجمه فخر داعی گیلانی، انتشارات علی اکبر علمی.

هفت قرن فراز و نشيب تمدن اسلامي دراسپانيا، ايگناسيو اولاگوئه، مترجم ناصر موفقيان، نشر شباويز.