تعریف و تبیین

اصالة الصحة یکی از قواعد و اصول فقهی است که در فقه آثار زیادی دارد. بر طبق این قاعده؛ عمل انسان مسلمان -در مورادی که اطمینان به فساد و باطل بودن آن نباشد- بر صحت حمل می شود، و هر گونه شک یا احتمالی که به هر دلیل دربارۀ فاسد بودن عمل مسلمان پیش آید، را دفع می کند.

از مصادیق این قاعده؛ یکی از اصول و قواعد مهم فقهی است که از آن به قاعدۀ " اصالت صحت در عبادات و معاملات "یاد می شود.

مدرک این قاعده

دلائل این قاعده را می توان در چند بخش بیان کرد:

1. قرآن

خداوند می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ..»؛ ای کسانی که ایمان آورده اید از بسیاری از گمان ها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمان ها گناه است.

کسانی که به این آیه استدلال کرده اند گفته اند: قرآن در این آیه مردم را به دوری کردن از سوء ظن فرمان داده که نتیجۀ آن؛ حکم به صحت در افعال شخص مسلمان است.

2. روایات

از جمله روایاتی که می تواند دلیل این قاعده باشد، روایت امام علی (ع) است: "کار برادر مؤمن خود را بر بهترین وجه آن حمل کن".[1]

در روایت دیگری از امام صادق (ع) نقل شده است: "هر گاه، مؤمنی، برادر مؤمنش را به امری متهم کند(بدون تحقیق و با سوء ظن) همان گونه که نمک در آب ذوب می شود، ایمان در قلبش ذوب می شود".[2]

3. اجماع

بر این قاعده و حجیت آن ادعای اجماع -اجماع قولی و اجماع فعلی- شده است.[3]

4. سیره

شیخ انصاری در این باره می گوید: سیرۀ مسلمانان در طول تاریخ اسلام مبنی بر این است که اعمال یکدیگر را بر صحت حمل کرده و اثر آن را در عبادات و معاملات جاری می کردند، و گمان نمی کنم شخصی بتواند این مطلب را رد کند.[4]

5. عقل

عقل مستقل حکم می کند که اگر این اصل و قاعده در میان مردم اجرا نشود، موجب اختلال در نظام و زندگی مردم می شود.[5] با توجه به این دلیل، می توان این قاعدۀ را نسبت به هر انسانی (حتی غیر مسلمانان) جاری کرد، به این گونه که عقلاء نیز در مواردی که مشغول به عملی می شوند آن را صحیح انجام می دهند، پس اگر شک کردیم که عملی صحیح است یا فاسد، به دلیل این قاعده می توان به صحت آن حکم کرد.[6]

گفتنی است که اگر این قاعده بخواهد دربارۀ غیر مسلمان جاری شود، باید صحت کارش را در محدودۀ اعتقادات و دینی که دارد تفسیر کرد؛ یعنی وقتی در حرمت خوردنی هایی؛ مانند گوشت شک کردیم که آیا به درستی ذبح شده است یا نه؟ نمی توان با تمسک به این قاعده، به صحت عمل غیر مسلمان حکم کرد؛ زیرا آنان چنین شیوه ای را که مسلمانان در ذبح به کار می برند، انجام نمی دهند. بله در برخی از امور، مانند کارهای فنی، خدمات اداری و... که برای مسلمانان انجام می دهند می توان با توجه به این قاعده، حکم به صحت اعمال آنان داد.

تطبیقات و مصادیق این قاعده

همان طور که گفته شد؛ این قاعده از موضوعات بسیار شایع در فقه است که کاربرد های فراوانی دارد. در این جا به دو نمونه از آنها اشاره می شود.

الف. اگر شک شود نمازی که بر میت خوانده شده، صحیح است یا نه؟ و در صورتی که صحیح نباشد باید دوباره خوانده شود، با وجود چنین شکی، نماز شخصی را که بر میت نماز خوانده است، حمل بر صحت می کنیم که در این صورت لازم نیست نماز میت اعاده شود.[7]

ب. در قربانی حج، اگر کسی که نتواند قربانی کند، برای عمل قربانی، شخصی را نائب بگیرد که به جای او ذبح کند، و شک کرد که آیا نائب توانسته به درستی قربانی کند یا نه؟ اصالة الصحة را جاری کرده و لازم نیست مجدداً قربانی کند.[8]