علامه طباطبائی در تفسیر آیه 23و 24 سوره کهف؛ یعنی این‌که باید کار فردا را به مشیت خدا (ان‌شاء اللَّه) مشروط کرد می‌گوید؛  چه این‌که خطاب آیه شریفه را منحصر به رسول خدا(ص) بدانیم و چه این‌‌که بگوییم خطاب به آن‌حضرت و دیگران است، این آیه در بیان امرى است که آدمى آن‌را کار خود مى‌‏داند، و به طرف مقابل خود وعده مى‌‏دهد که در آینده این کار را مى‌‏کنم.
قرآن کریم در تعلیم الهى خود تمامى آنچه که در عالم هستى وجود دارد – اعم از ذوات و آثار و افعال آنها- را مملوک خداوند به تنهایى مى‌‌‏داند که مى‌‌‏تواند در مملوک خود هر نوع تصرفى نموده و هر حکمى را جعل کند. کسى نیست که حکم او را تعقیب کند، و غیر خدا هیچ‌کس هیچ چیز را مالک نیست، مگر آنچه را که خداوند تملیکش کرده، و او را بر آن توانا نموده باشد. علاوه بر این بعد از تملیک هم باز خود او مالک و قادر بر آن است. به بیان دیگر، تملیک خدا مانند تملیک ما نسبت به یکدیگر نیست که وقتى چیزى به کسى تملیک کنیم دیگر خودمان مالک نیستیم. آیات قرآنى که بر این حقیقت دلالت کند، بسیار زیاد است که نیازی به بیان آنها نیست.
بنابر این، تمامى چیزهایی که در عالم وجود دارد که داراى افعال و آثارى هستند و ما آنها را سبب و فاعل و علت آن افعال و آثار مى‌‏نامیم، هیچ‌یک مستقل در سببیت خود نیستند، و هیچ‌کدام در فعل و اثر خود بى‌نیاز از خدا نیستند، هیچ عمل و اثرى از آنها سر نمى‏‌زند، مگر آن‌که خدا بخواهد؛ زیرا او است که آن‌را قادر بر آن کار کرده و در عین حال سلب قدرت از خود ننموده، تا آن فاعل بر خلاف اراده خدا اراده‌‏اى کند.
به عبارت دیگر، هر سببى از اسباب عالم هستى، سبب از پیش خود نیست و سببیتش به اقتضای ذاتش نبوده، بلکه خداى تعالى او را قادر بر فعل و اثرش کرده و هر جا که فعل و اثرى از خود نشان دهد، مى‌‏فهمیم که خدا خلاف آن‌را اراده نکرده است.
به بیان روشن‌تر، خداى تعالى راه رسیدن به اثر را برایش آسان و هموار کرده و اثر، خود را به اذن خدا بروز مى‌‏دهد. اذن خدا همان قدرت خدا است، اذن خدا همان رفع موانع نمودن خدا است.
آیاتی که دلالت بر این مطلب کند فراوان است؛ مانند: «ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ».[1] «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ».[2]
پس انسان عارف به مقام پروردگار خود و کسى که خود را تسلیم پروردگار خویش ساخته، نباید هیچ وقت خود را سبب مستقل در امرى و کارى بداند، و خود را در آن کار بی‌نیاز از خدا تصور کند. انسان باید بداند که اگر مالک آن عمل و قادر بر آن است، خداى تعالى تملیکش نموده، و او را بر آن کار قادر ساخته، و ایمان داشته باشد که: «أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمیعا»؛[3] نیروها همه از خدا است. ناگزیر هر وقت تصمیم مى‌‏گیرد که عملى را انجام دهد، باید عزمش توأم با توکل بر خدا باشد، آن‌گونه که خود فرمود: «فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ».[4]
انسان هر وقت به کسى وعده‌‌‏اى مى‌‏دهد و یا از کاری که در آینده می‌خواهد انجام دهد، باید به اذن خدا مقیدش کند، و یا به عدم مشیت خدا خلاف آن‌را؛ یعنی بگوید این کار را انجام می‌دهم اگر خدا غیر آن‌را نخواسته باشد. این معنا یعنى نهى از مستقل پنداشتن، معنایى است که از آیه شریفه به ذهن مى‏‌رسد، بویژه با سابقه ذهنى که از قرآن کریم در باره این حقیقت داریم وقتى مى‌‏شنویم: «و هرگز در مورد کارى نگو من فردا آن‌را انجام مى‌‏دهم، مگر این‌که خدا بخواهد. آن هم با در نظر گرفتن آیات قبل که وحدانیت خدا را در الوهیت و ربوبیت بیان مى‌‏کرد، همچنین آیات ما قبل این قصه را که آنچه در روى زمین است زینت داده خدا معرفى مى‏‌نمود، و مى‌‏فرمود: «خدا به زودى آنها را به صورت خاکى خشک و بى‌علف در مى‌‏آورد».[5] نیز با در نظر گرفتن این‌که یکى از چیزهایى که در روى زمین است، افعال آدمى است که خدا براى انسان زینتش داده و با آن آدمیان را امتحان مى‌‏کند که آیا خود را مالک آن افعال مى‌‏دانند یا خیر.
از همه اینها استفاده مى‌‏شود که منظور از جمله «وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ‏ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً»، این نیست که شما کارهاى خودتان را به خود نسبت ندهید، و این کارها مال شما نیست، قطعاً منظور این نیست؛ چرا که ما مى‌‏بینیم بسیارى از موارد خدا کارهاى پیامبر و دیگران را به خود آنان نسبت داده، و اصلاً امر مى‌‏کند که کارهایى را به خودش نسبت دهد: «فَقُلْ لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ»؛[6] پس بگو عمل من براى من و عمل شما براى شما است. یا آن‌جا که می‌فرماید: «لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ»؛[7] کارهاى ما براى خودمان و کارهاى شما براى خودتان است.
پس قرآن کریم اصل نسبت دادن افعال به فاعل را انکار نمى‌‏کند، آن چیزى را که انکار کرده؛ این است که کسى براى خود و یا براى کسى و یا چیزى ادعاى استقلال در عمل و بى‌‏نیازى از مشیت و اذن خدا کند. این است آن نکته‌‏اى که جمله استثنایى «إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ» در مقام بیان آن است.
از همین جا روشن مى‏‌شود که در جمله مذکور بایى به معناى ملابسه در تقدیر است، و استثنا هم استثنای مفرغ[8] است که مستثنا را از همه احوال و از همه زمان‌ها بیرون مى‌‏کند و تقدیرش این است که به هیچ چیز مگو - یعنى در باره هیچ چیز تصمیم نگیر- که من آن‌را فردا انجام مى‌‏دهم. این حرف را در هیچ حالى از احوال و در هیچ زمانى مزن، مگر در یک حال و یک زمان، و آن حال و زمانى است که کلام خود را معلق بر مشیت خدا کرده باشى. به این‌که گفته باشى: من این کار را فردا انجام مى‌‏دهم اگر خدا بخواهد که انجام دهم، یا اگر خدا نخواهد که انجام ندهم. به هرحال معناى «ان شاء اللَّه» مقید ساختن عمل خویش، به مشیت خدا است.[9]

---