Neno tabia kilugha

Neno tabia katika mtazamo wa kilugha, linatokana na neno la Kiarabu

( (خلْقlenye maana ya tabia, nyenendo, sifa na mazoea, bila ya kutafautisha mazoea na tabia hizo katika uzuri au ubaya wake.[1]

Neno tabia kitaalamu

Wataalamu wa fani ya tabia na nyenendo (saikolojia) wametoa maana mbali mbali kuhusiana na tabia, na zifuatazo ni baadhi ya maana hizi:

• Baadhi ya wataalamu wamesema kuwa: tabia ni sifa na picha maalumu iliyojengeka nayo nafsi ya mwanaadamu, picha na sifa ambazo huwa ni chimbuko la kupatikana kwa matendo maalumu yaendayo sawa na picha hizo, pasi na yeye kuhitajia tafakuri maalumu kabla ya kutenda matendo hayo.
• Wengine hulitumia neno tabia huku wakikusudia zile sifa tu zenye kumpa mwanaadamu thamani na kumfanya yeye aonekana na hali halisi ya utu na ubinaadamu, na kinyume cha neno (tabia) mbele ya wanazuoni hawa, ni neno (kuto kuwa na tabia) au kukosa tabia na malezi.[2]
• Mara nyengine neno tabia hulenga maana ya taasisi yenye kushughulikia tabia na maisha ya wanaadamu kiujumla.

Maana mbali mbali kuhusiana na neno hili, ni zenye kuleta uzito katika kutafuta suluhu kamili ya maana ya neno hili, na si rahisi kuweza kuzikusanya maana hizo zote zilizotajwan hapo juu katika kifungu kiwezacho kuleta maana moja, lakini kwa upande mwengine sisi tunaweza kupana maana moja kuu kupitia maana mbali mbali zilizotolewa na wanazuoni wa Kiislamu kuhusiana na neno hili, na hilo ni jambo linalowezekana, kwani ingawaje kuna tofauti ndogo ndogo ndani ya ibara hizo zilizotolewa na wanazuoni hao, lakini bado kuna uhusiano na uwiyano ndani ya maana zilizomo kwenye ndani yake. Hapa basi kupitia ibara hizo, sisi tunaweza kuibuka na maana isemayo kuwa: (tabia ni sifa na hali zilizomo ndani ya nafsi ya mwanaadamu, hali ambazo huwa ndiyo chimbuko la kupatikana kwa aina maalumu za matendo kutoka kwa mwanaadamu huyo); yaani iwapo nafsi hiyo itakuwa na sifa njema, matendo ya mtu yatakuwa ni mema, na iwapo sifa hizo zitakuwa ni mbaya, basi matendo ya mtu mwenye nafsi hiyo yatakuwa ni mabaya vile vile. Ni vyema basi kuzigawa tabia katika mfungu mbali mbali, kama vile tabia njema, mbaya na potofu, na tabia au sifa hizi zinaweza kuwa ni sifa za mpito au ni sifa sugu zilizokomaa.

Elimu ya tabia (saikolojia)

Pia kuna maana nyingi zilizotajwa katika kuifafanua fani ya tabia.

Kumepita juhudi mbali mbali kutoka kwa wataalamu wa Kimagharibi pamoja na wanazuoni wa Kiislamu zilizokusudia kuleta maana halisi na makini ya elimu ya tabia (saikolojia), na baadhi ya maana zilizoweza kupatikana ndani ya juhudi hizo ni kama ifuatavyo:

1. Elimu ya tabia (saikolojia), ni fani maalumu yanye kushughulikia na kutafiti hali ya uwezekano wa kujijenga na kujipamba na tabia njema.[3]
2. Wengine wamesema kuwa: elimu ya tabia (saikolojia) ni fani yenye kutafiti namna ya hali halisi ya maisha yalivyo.[4]
3. Wengine wameipa elimu hii maana ile ile ya kilugha ya neno ya tabia (اخلاق). Wao wamesema kuwa: elimu ya tabia (saikolojia), ni fani ya utambuzi na utafiti juu ya mazoea, adabu na tabia za watu zilivyo.[5]
4. Marehemu Neiraqiy kwenye kitabu chake (Jaamius-Saa’daat) amesema: (elimu ya tabia (saikolojia) ni fani yenye kuhusiana na utafiti wa sifa na mazoea yenye uwezo wa kuangamiza na yale yenye uwezo wa kuokoa, pamoja na kutafiti namna ya kujenga mazoea na sifa njema ndani ya nafsi, mazoea na sifa ambazo zitakuwa ndiyo muokozi na mgombozi kutokana na hali ya hatari anayokabiliwa nayo mtu mwenye sifa hizo mbaya za kuangamiza.[6]

Kutokana utafiti mbali mbali juu ya maana halisi ya fani hii kupitia mitazamo ya wanazuoni mbali mbali wa Kiislamu, hapa tunaweza kusema kuwa: fani ya tabia (saikolojia) kwa mtazamo wa wanazuoni wa Kiislamu, ni fani maalumu yenye kutafiti sifa njema na mbaya, pamoja na kufafanua pia kutoa maana juu ya kila moja kati ya sifa hizo, huku ikitafiti njia za kuzichuma sifa njema zitakazo muokoa mwanaadamu, na vipi mwanaadamu ataweza kujisafisha na sifa mbaya zenye maangamizo.

Kwa hiyo basi, maudhuu hasa zinayotafitiwa ndani ya fani hii: ni sifa njema na namna ya kuzichuma na kujipamba nazo, na sifa mbaya na njia ya kutengana nazo, huku ikizingatiwa kuwa: sifa zinazoweza kutafitiwa ndani ya fani hii, ni zile tu zenye fungamano la moja kwa moja na uhuru wa mwanaadamu ndani ya chaguo la matendo yake ya hiari.

Lengo na makusudio ya fani hii, ni kumfikisha mwanaadamu kwenye kilele cha ukamilifu na furaha za maisha ya milele, pamoja na kumuweka kwenye daraja yake halisi iliyokusudiwa kufikiwa na malengo ya kuumbwa kwake. Pia tunapenda kuwakumbusha wasomaji wetu kuwa, fani hii ya (saikolojia), ni yenye fungamano mdhubuti na fani ya (falsafa) kiujumla.

Maana madhubuti ya fani hii ya tabia (saikolojia) na tabia zenyewe

Tabia ni ile hali ua sifa mbaya na nzuri, na elimu ya tabia (saikolojia): ni fani yenye mfumo maalumu wa kutafiti vyazo vya sifa hizo, huku ikitoa muamko na muelekeo kuhusiana na sifa zinazopaswa kushikwa na zile zinazopswa kujitenga nazo.

Mwisho wa makala.