اخلاق در لغت

"اخلاق" از نظر لغت جمع "خُلْق" به معنای خوی، طبع، سجیه و عادت است،[1] اعم از این که آن سجیه و عادت نیکو باشد یا زشت و بد.

اخلاق در اصطلاح

دانشمندان علم اخلاق برای اخلاق معانی متعدّدی ارائه نمودند:

الف. برخی آن را ملکه‏ای نفسانی دانسته‏اند که مقتضی صدور کارها از انسان بدون نیاز به فکر و اندیشه است.

ب. برخی نیز اخلاق را تنها بر فضایل اخلاقی اطلاق می‏کنند و آن را در مقابل ضد اخلاق به کار می‏برند.

ج. و گاهی نیز به معنای نهاد اخلاقی زندگی به کار می‏رود.[2]

بنابراین معانی اصطلاحی متفاوتی برای اخلاق بیان شده است که جمع دقیق آن ممکن نیست، امّا می‏توان اخلاق را در اصطلاح دانشمندان اسلامی، به گونه ای جمع‏بندی کرد که نسبتاً جامع بین آنها باشد و آن عبارت است از: "اخلاق، کیفیتی برای نفس آدمی است که رفتارهایی متناسب با آن از انسان بروز می‏کند"؛ یعنی اگر کیفیت نفس خوب باشد، کارهای خوب و اگر بد باشد کارهای بد صورت می‏گیرد؛ پس اخلاق به اخلاق حسنه، خوب، اخلاق رذیله و بد تقسیم می‏شود. این کیفیت نفسانی ممکن است به صورت غیر راسخ و یا به شکل ملکه در آید.

علم اخلاق:

برای علم اخلاق نیز تعاریف متعدّد و مختلفی ذکر شده است.

عالمان اسلامی و غربی تعریف هایی برای علم اخلاق ارایه کرده اند که به بعضی از آنها اشاره می کنیم.

الف. برخی علم اخلاق را علم چگونگی اکتساب اخلاق نیکو دانسته اند که براساس آن، افعال و احوال شخص نیکو می شود.[3]

ب. برخی نیز آن را علم چگونه زیستن خوانده اند.[4]

ج. برخی بر اساس همان معنای لغوی اخلاق به تعریف علم اخلاق پرداخته‌اند. به عنوان مثال علم اخلاق به "علم آگاهی و اطلاع از عادات و آداب و سجایای بشری"[5] تعریف شده است.

د. همچنین مرحوم نراقی در جامع السعادات می گوید: "علم اخلاق دانش صفات (ملکات) مهلکه و منجیه و چگونگی موصوف شدن و متخلق گردیدن به صفات نجات‌بخش و رهائی از صفات هلاک‌کننده است".[6]

با توجه به کتاب‏های اخلاقی؛ چون جامع السعادات، معراج السعاده و ...[7] می‏توان گفت که علم اخلاق از دیدگاه دانشمندان اسلامی، علمی است که از انواع صفات خوب و بد بحث کرده، آنها را مورد شناسایی و تعریف و تبیین قرار داده، کیفیت اکتساب صفات خوب و فضایل را و نیز چگونگی زدودن صفات رذیله را بیان کرده است.

بنابراین، موضوع علم اخلاق عبارت است از: صفات خوب و روش کسب آنها و صفات بد و راه زدودن آنها؛ این صفات خوب و بد از آن جهت که با افعال اختیاری انسان مرتبط هستند در علم اخلاق مورد نظر می‏باشند. غایت علم اخلاق رساندن انسان به کمال و سعادت جاودان و منزل مقصودی است که برای رسیدن به آن خلق شده است. چنان که بیان شد علم اخلاق یکی از شعبه‏های فلسفه به معنای عام آن بوده است.

جامع ترین تعریف

اخلاق عبارت است از: روش و منش چه نیک و چه بد و علم اخلاق؛ یعنی دانش به این روش ها و منش ها و این که کدامشان باید مورد عمل قرار گیرد و به عبارتی تفاوت اخلاق و علم اخلاق، تنها در صحنه نظریه پردازی و عملکرد بوده و بر این اساس، سخن از جامعیت هر کدام نسبت به دیگری معنایی نخواهد داشت.