آیاتی زیادی از قرآن بیان‌گر آن است که کافران، تبه‌کاران، مشرکان و ملحدان، مبدأ و معاد و در نتیجه خدا را فراموش کرده‌اند. به عنوان نمونه:

1. "مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و در نتیجه خدا هم آنها را فراموش کرد(مورد لطف قرار نداد)...".[1]
2. در آیه‌ی دیگر از زبان کافران می‌گوید: "زندگی ما جز زندگی دنیا نیست و می‌میریم و زنده می‌شویم و ما را جز روزگار هلاک نمی‌کند، این‌چنین شخصی خدا و معاد را فراموش کرده است".[2]
3. "(و به آنها می‌گویم:) بچشید (عذاب جهنم را)! برای این‌که دیدار امروزتان را فراموش کردید، ما نیز شما را فراموش کردیم و بچشید عذاب جاودان را به دلیل اعمالى که انجام می‌‏دادید".[3]
4. در آیه‌ای دیگری خطاب به کافران گفته می‌شود: "امروز شما را فراموش می‌‏کنیم همان‌‏گونه که شما دیدار امروزتان را فراموش کردید و جایگاه شما دوزخ است و هیچ یاورى ندارید".[4]

پیام آیات

نکاتی‌ که از این آیات استفاده می‌شود عبارت‌اند از:

1. با توجه به معنای کلمه‌ی «نسیان» استفاده می‌شود که معرفت خداوند سابقه‌ی فطری داشته و کافران و مشرکان و تبه‌کاران در اثر آلودگی به دنیا آن‌را فراموش کرده‌اند. خداوند نسیان را فقط در مورد مؤمنان یا اهل کتاب به کار نمی‌برد، بلکه به هر کس که مبدأ و معاد را نمی‌پذیرد، نسبت فراموشی و نسیان می‌دهد و می‌فرماید: شما مبدأ و معاد را فراموش کرده‌اید.
2. این‌که فراموش کردن خدا سبب "خود فراموشى" می‌شود، دلیل آن نیز روشن است؛ زیرا از یک‌سو فراموشى پروردگار سبب می‌‏شود که انسان در لذات مادى و شهوات حیوانى فرو رود، و هدف آفرینش خود را به دست فراموشى بسپارد و در نتیجه از ذخیره‌ی لازم براى فرداى قیامت غافل بماند.

از سوى دیگر، فراموش کردن خدا همراه با فراموش کردن صفات پاک او است که هستى مطلق و علم بی‌پایان و غناى بی‌انتها از آن او است و هر چه غیر او است وابسته به او و نیازمند به ذات پاکش می‌‏باشد، و همین امر سبب می‌‏شود که انسان خود را مستقل و بی‌نیاز تصور کند، و به این ترتیب واقعیت و هویت انسانى خویش را فراموش کند.[5]

3. این آیات همگی بر این مطلب گواه‌اند که فراموش کردن خدا نه تنها امکان دارد، بلکه متأسفانه تمام انسان‌ها به آن مبتلا هستند. و متأسفانه حتی عده‌ای از مسلمانان هم در شرایطی خدا را فراموش می‌کنند. منتها گاهی این فراموشی دائمی بوده که بسیار خطرناک و موجب عذاب دردناک اخروی است. چنان‌که خدای متعال می‌فرماید: "خدا بر دل‌ها و گوش‌هاى آنان مهر نهاده و بر چشم‌های‌شان پرده‌‏اى افکنده شده و عذاب بزرگى در انتظار آنها است". [6]

این فراموشی اما گاهی موقت است و امید بازگشت به حالت اوّلیه و زنده شدن یاد خدا و نجات وجود دارد. قرآن در این زمینه می‌فرماید: "پرهیزکاران هنگامى که گرفتار وسوسه‌‏هاى شیطان شوند، به یاد(خدا و پاداش و کیفر او) می‌‏افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را می‌‏بینند و) ناگهان بینا می‌شوند". [7]

علل فراموشی خدا

1. شیطان یکی از عوامل مؤثر در فراموشی خدا است: "شیطان بر آنان مسلّط شد و یاد خدا را از خاطر آنها برد، آنان حزب شیطان‌اند! آگاه باشید که حزب شیطان زیان‌کارند".‏[8]

تمام تلاش شیطان این است که سرمایه‌ی خدا خواهی را از انسان بگیرد و اگر کسی این سرمایه را باخت، خود را از یاد می‌برد.

2. تعلق به دنیا عامل مهمی در فراموش کردن خداوند است؛ چرا که دنیا با جاذبه‌ها و زرق و برق‌هایش موجبات دل بستگی افراد را فراهم می‌سازد؛ به همین جهت امام علی(ع) فرمود:" به آنچه نزد خدا است جز با بریدن از دنیا نمی‌توان رسید".[9]
3. گناه و نافرمانی پروردگار متعال، مانند پرده‌ای است که بین انسان و خدا آویخته می‌شود و موجب خواهد شد که انسان خدا و مبدأ هستی خویش را فراموش کند و از او غافل گردد. چنان‌که نقل شده است مردی از امام رضا(ع) سؤال کرد؛ چرا خدا در پرده است؟ امام فرمود: به دلیل گناه زیادی که اشخاص مرتکب می‌شوند.[10]

در مقابل ما وظیفه داریم ذکر و یاد خدا را همواره در دل خود و دیگر افراد جامعه زنده نگه‌داریم. همان‌طور که خداوند می‌فرماید: "همان‌ها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن‌گاه که بر پهلو خوابیده‌‏اند، یاد می‌کنند".[11] زنده کردن یاد خدا به هر نحو ممکن است و لازم نیست که حتما به نحو خاصی باشد، ولی با وجود این در دین برای زنده کردن یاد خدا اسباب و روش‌های خاصی نیز معرفی شده است؛ از جمله:

1. نماز: قرآن می‌فرماید: "و نماز را براى یاد من بپا دار".[12]
2. ارتباط و انس با قرآن: "اینها را که بر تو می‌‏خوانیم، از نشانه‌‏ها(ى حقّانیّت تو) است، و یادآورى حکیمانه است".[13]
3. تفکر در آسمان‌ها و زمین( آیات الهی): "در اسرار آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌‏اندیشند (و می‌‏گویند) بار الها! اینها را بیهوده نیافرید! منزهى تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار".[14]
4. توجه به صفات الهی: "مشرق و مغرب، از آن خدا است ! و به هر سو رو کنید، خدا آن‌جا است! خداوند بی‌‏نیاز و دانا است ".[15]

و چون خدا در همه جا حضور دارد، پس هر کجا رو آری، خدا آن‌جا حاضر است. نتیجه این‌که مواظب خود باش تا حرمت نگه‌داری.

آثار و برکات یاد خدا

ذکر و یاد خداوند آثار و برکات فراوانی در زندگی انسان دارد؛ از جمله:

1. تقید به اطاعت از دستورات پروردگار متعال،
2. خضوع و فروتنی نسبت به پذیرش حق و حقیقت و بندگان ضعیف خداوند،
3. عشق به عبادت،
4. آرامش و اطمینان،
5. جلب توجه و محبت خداوند به بنده.

[1]. حشر، 19. "وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ". و آیات توبه، 67؛ یس، 78.

[2]. جاثیه، 24. "وَ قالُوا ما هِیَ إِلاَّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلاَّ الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّونَ".

[3]. سجده، 14.

[4]. جاثیه، 34.

[5]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏23، ص 541، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1374ش.

[6]. بقره، 7. "خَتَمَ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ وَ عَلى‏ سَمْعِهِمْ وَ عَلى‏ أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ".

[7]. اعراف، 201؛ آل عمران، 135. "الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ".

[8]. مجادله، 19. "اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُون".

[9]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 544، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق. "وَ لَا یُنَالُ مَا عِنْدَهُ إِلَّا بِتَرْکِهَا".

[10]. شیخ صدوق، توحید، محقق، مصحح، حسینی، هاشم‏، ص 252، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1398ق. "عن الرضا(ع): قال الرجل فلم احتجب فقال أبو الحسن ع إن الاحتجاب عن الخلق لکثرة ذنوبهم".

[11]. آل عمران، 191. "الَّذینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‏ جُنُوبِهِمْ".

[12]. طه، 14. "أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْری".  

[13]. آل عمران، 58. "ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ الْآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکیمِ".

[14]. آل عمران، 191. "... و یَتَفَکَّرُونَ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ".

[15]. بقره، 115. "وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلیمٌ".