قبل بیان اظهار نظر در مورد کتاب‌های نام برده شده‌ی در پرسش باید گفت؛ ما هر کتابی را(به غیر از قرآن کریم)، اعم از کتاب دعا یا غیر دعا، به صورت صد در صد و به عنوان این‌که روایات و مطالب مندرج در آن سخن معصوم(ع) و به عنوان روایت باشد تأیید نمی‌کنیم؛ چرا که برخی از نویسندگان همین کتاب‌ها، خود در مقدمه‌ی کتاب ذکر کرده‌اند که هر جا روایتی از معصوم نیافتم؛ اما به نظر خودم مطلب خوبی آمد آن‌را در کتابم آوردم. این نکته اگرچه خوب است؛ چون خداوند را می‌توان به هر زبانی خواند، و این دعاها منافاتی با آموزه‌های دینی ندارد، ولی به عنوان دعا و مناجات از معصوم نیست.

پس از بیان این مقدمه، پاسخ این سؤال را با توجه به سه مطلب بیان می‌کنیم:

1. کتاب‌هاى یادشده از دیدگاه مؤلفان و مرحوم مجلسى قابل بررسى و توجه است.

از یک‌سو باید گفت: نویسندگان این کتاب‌ها عنایت ویژه‌‏اى به کتاب‌هایشان داشتند و به اعتبار روایات و مطالب آن اعتراف نموده‌‏اند. و از سوى دیگر مرحوم مجلسى نسبت به آن کتاب‌ها و نویسندگان آنها عنایت و عظمت خاصى قائل است.

از باب نمونه: مؤلف کتاب مزار کبیر، شیخ عبد اللّه محمد بن جعفر المشهدى، معروف به "ابن المشهدى" است.

اوّلاً: مؤلّف در مقدمه‌ی کتابش می‌‏گوید: من در این کتاب زیارات گوناگونى را براى مشاهد مشرّفه و مطالبى که پیرامون ترغیب به مسجدهاى مبارک است و دعاهاى برگزیده و مناجات‌‏ها را، با سندهایى آورده‌‏ام، که متصل به راویان موثق است و آنان این کلمات را به سادات و بزرگان دینى می‌‏رسانند.

ثانیاً: مؤلف یکى از مشایخ و بزرگان امامیه است که در اجازات نامش آمده است و بزرگانى از او به عظمت یاد کرده‌‏اند!

مثلاً مرحوم شیخ حر عاملى ابن المشهدى را فاضل جلیل دانسته و به بعضى از کتاب‌هاى وى اشاره نموده است.[1]

علّامه مجلسى می‌‏گوید: کتاب بزرگى در زیارات به تألیف محمد بن المشهدى است، که سیّد بن طاووس نیز به آن اعتماد نموده و مدحش کرده است، و ما آن کتاب را به مزار کبیر نام نهاده‏‌ایم.[2]

وی در جاى دیگر می‌‏گوید: مزار کبیر از چگونگى سندش می‌‏فهمیم که کتاب معتبرى است و سیّد بن طاووس بسیارى از اخبار و زیارات خود را از این کتاب گرفته است.[3]

مرحوم کفعمى نیز در مقدمه‌ی کتاب خود به نام البلد الأمین می‌‏گوید: این کتاب که در آن عوذه‌‏ها و دعاها و تسبیح‌‏ها و زیارات نقل شده است، از پیشوایان و امامان(‏ع) توسط کتاب‌هایى گرفته شد که صحیح بودن آنها مورد اعتماد است و ما مأمور به چنگ زدن به آنها هستیم![4]

اما کتاب مصباح الزائر که تألیف سیّد علی بن موسى بن طاووس است، وقتى به روایات و زیارات آن توجه می‌‏کنیم، و به کتاب‌هاى علماى گذشته که قبل از ایشان بوده‏‌اند می‌‏نگریم، می‌‏بینیم بسیارى از آن روایات و زیارات در کتاب‌هاى بزرگانى؛ مانند شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسى، ابن قولویه و دیگران آمده است.

در کوتاه سخن به بخشى از کلام مرحوم مجلسى، درباره‌ی مصادر کتابش و نویسندگان آنها، اشاره می‌‏کنیم:

ایشان در فصل دوم از مقدمه‌ی بحار می‌گوید: بدان که بیشتر کتاب‌هایى که ما بر آن اعتماد نموده‌‏ایم از جهت نسبت آنها به مؤلفشان مشهور و معلوم‌اند؛ مثل کتاب‌هاى صدوق،... و کتاب‌هاى بزرگانى از فرزندان طاووس که همه‌ی آنها معروف است. و... کتاب‌هاى کفعمى که شهرت آنها و فضیلت مؤلفش ما را از بیان حال آن کتاب‌ها و مؤلفش بى‌نیاز مى‏کند.[5]

2. در میان فقیهان و کارشناسان مسائل اسلامى یکى از علوم مربوط به استنباط احکام شرعى، علم رجال و درایه درباره‌ی حدیث است. روش متداول چنین است که می‌گویند: هر روایتى که در مقام بیان احکام اسلامى یا معارف دینى و اعتقادى باشد باید از نظر یک فقیه بررسى شود که آیا از جهت سند، صحیح و قابل اعتماد است یا نه؟ وقتى بررسى شد و مشکلى از نظر سند نداشت، آن‌گاه از نظر دلالت، مورد ارزیابى قرار گرفته و هر فقیهى بر اساس مبانى خود به آن تکیه نموده و از آن بهره می‌برد.

آنچه گفته شد، روشى است که از قرن‌‏هاى نزدیک به زمان امامان معصوم(ع‏) و با رهنمودهاى آنان مورد توجه بوده است؛ لذا شیخ صدوق، مفید و طوسى هم با توجه به علم رجال از روایات قابل اعتماد استفاده می‌کردند. و در قرن‌‏هاى اخیر نیز این موضوع مورد عنایت فقیهان عالى مقام بوده و هست!

بنابراین، هر روایتى که در کتابى آمده است، هر چند آن کتاب معروف و مشهور و نویسنده آن شخصیتى بزرگوار و از عالمان برجسته باشد، از نظر علم رجال و مانند آن مورد تحقیق قرار گرفته و پس از آن مورد عمل واقع می‌‏گردد.

3. نکته‌ی دیگر که راه حلّ خوبى براى موضوع مورد سؤال است و براى موارد مشابه آن در همه جا و براى همه کس راه‌گشا است، این مطلب است که فقیهان قاعده‌‏اى به عنوان "اخبار من بلغ" دارند، و نسبت به آن دسته از روایاتى که در کتاب‌هاى دعا و زیارات و غیره آمده است و تشویق به انجام کارهاى مستحبى نموده، که اگر داوطلبانه انجام شود ثوابى چنین و چنان دارد، می‌‏گویند: عمل کردن به این روایات بدون تحقیق جایز است، در صورتى که دو شرط رعایت شود: یک این‌که دلیلى بر حرام بودن آن عمل نداشته باشیم، و دیگر این‌که انجام آن کار به قصد و نیّت رسیدن به ثوابش باشد.

دلیل آنان بر این مطلب، روایاتى است که بر این مضمون دلالت دارد، مانند حدیث زیر:

"عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ مَنْ بَلَغَهُ ثَوَابٌ مِنَ اللَّهِ عَلَى عَمَلٍ فَعَمِلَ ذَلِکَ الْعَمَلَ الْتِمَاسَ ذَلِکَ الثَّوَابِ أُوتِیَهُ وَ إِنْ لَمْ یَکُنِ الْحَدِیثُ کَمَا بَلَغَه"؛[6] امام باقر(ع) فرمود: هر کس از سوى خداوند، ثوابى براى کارى به او برسد، و آن کار را به امید رسیدن به آن ثواب انجام دهد، آن ثواب را به او می‌دهند، اگرچه آن حدیث آن‌چنان که به او رسیده است، نباشد.

فقیهان و مراجع این اخبار را مورد بحث قرار داده و در کتاب‌هاى فقهى خود مضمون آنها را پذیرفته‌‏اند.[7]

بنابراین، روایاتى که می‌‏گوید: هر کس هنگام وضو این دعا را بخواند، یا به هنگام خوابیدن این ذکر را بگوید، یا در شب قدر این دعا را بخواند، یا هنگام زیارت امامان‏(ع) این کلمات را بگوید، اجر و پاداشى چنین خواهد داشت، در این موارد عمل به آنها نه تنها ایرادى ندارد، بلکه به حکم عقل و روایات صحیحى که به آنها اشاره شد، مورد تفضل و عنایت خداى بزرگ قرار می‌‏گیرد

در نتیجه باید گفت: افزون بر این‌که کتاب‌هاى مورد استفاده در کتاب مزار علامه‌ی مجلسى؛ مانند: مصباح الزائر، مصباح کفعمى، المزار الکبیر و...، از دیدگاه بزرگانى که آنها را تألیف کرده‌‏اند، مورد اعتماد است و علامه مجلسى نیز اعتبار آنها را پذیرفته است، باید گفت: از دیدگاه اخبار زیادى که به عنوان "من بلغه الثواب" مطرح شده نیز، قابل عمل و عنایت است و می‌‏توان از راه توسل به آنها براى رسیدن به ثواب، امیدوار بود.

[1]. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج 2، ص 253، بغداد، مکتبة الأندلس، چاپ نجف اشرف، 1385ق.

[2]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 1، ص 18، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[3] همان، ص 35.

[4]. کفعمی، ابراهیم بن علی، البلد الأمین و الدرع الحصین، ص 2، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1418ق.

[5]. بحار الانوار، ج 1، ص 26 – 35.

[6]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج‏ 2، ص  87، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[7]. موسوی خویی، سید ابو القاسم، قاعدة الفراغ و الصحة و ... الاجتهاد و التقلید (مصباح الأصول)، مقرر، واعظ حسینی بهسودی‌، سید محمد سرور، ج 2، ص 318، قم، کتابفروشی داوری، چاپ پنجم، 1417ق.