درباره محل سجده مباحث زیادی در منابع فقهی انجام گرفته و روایات مربوط به آن بررسی شده است که در این‌ نوشته در بخش‌های زیر تا اندازه‌ای به همه جوانب آن می‌پردازیم.
معیار و ملاک در محل سجده
معیار و ملاکی که فقها درباره محل سجده (چیزهایى که سجده بر آنها صحیح است) از روایات به دست آورده‌اند و آن‌را شرط می‌دانند چیزی است که نام «أرض» و زمین بر آنها صدق کند و یا از زمین بروید، اما جزو خوراکی‌ها و پوشیدنی‌ها نباشد.[1] به همین جهت گفته‌اند: باید بر زمین و چیزهایی که از زمین می‌روید و خوراکی و پوشاکی نباشد؛ مانند چوب و برگ درخت، سجده کرد. و سجده بر چیزهای خوراکی و پوشاکی؛ مانند: گندم، جو و پنبه جایز نیست.[2] و آنچه که عرفاً از اجزای زمین شمرده نمی‌شود؛ مانند: طلا، نقره، قیر و نفت، سجده بر آن درست نیست،[3] ولی سجده بر قیر و نفت در هنگام اضطرار و ناچاری برتر از سجده بر چیزهای دیگری است که سجده بر آن درست نیست.[4]
از جمله روایاتی که معیار و ملاک را درباره محل سجده بیان می‌کنند، سخنان امام صادق(ع) است که می‌فرماید:
«بر چیزى سجده مکن جز بر زمین و آنچه از زمین بروید، به استثناى پنبه و کتان».[5] «می‌توان بر هر چیزی که از زمین بروید سجده نمود مگر آنچه خوردنى یا پوشیدنى باشد».[6] «سجده کردن جایز نیست مگر بر زمین یا بر آنچه از زمین روید غیر از خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها».[7]
درباره علت و حکمت جایز نبودن سجده بر خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها می‌توان گفت: از آن‌جایی که خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها و معادن، مورد علاقه نوع بشر است و سجده بر آنها از خلوص و خضوع مى‌کاهد؛ لذا طبق روایت سجده بر آنها ممنوع شده است.
همان‌طور که در روایتی آمده است: هشام بن حکم به امام صادق(ع) گفت: مرا از آنچه سجده کردن بر آن جایز است، و آنچه سجود بر آن جایز نیست آگاه فرما، آن حضرت فرمود: «سجده کردن جایز نیست مگر بر زمین یا بر آنچه از زمین روید غیر از خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها» هشام از آن‌حضرت پرسید: فدایت گردم علّت این‌که بر خوردنى و پوشیدنى سجده نباید کرد چیست؟ آن‌حضرت پاسخ فرمود: «چون سجده عبارت است از خضوع و فروتنى براى خدای عزّ و جلّ، پس شایسته نیست که سجده یا خضوع با استفاده از چیزى که خورده یا پوشیده می‌شود به عمل آید؛ زیرا اهل دنیا بندگان خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها هستند [و در برابر آنچه خورده و پوشیده می‌شود همچون بنده‌اند در برابر مولاى خود) و سجده‌کننده در حال سجده خود در عبادت خدای عزّ و جلّ و بندگى و تذلّل به سر می‌برد، پس با این اوصاف شایسته نیست که پیشانى خود را به هنگام سجده بر معبود اهل دنیا که به نیرنگ و فریب، فریفته شده‌اند گذارد، و سجده کردن بر زمین بهتر و برتر از سایر چیزهایی است [که بر آنها سجده جایز است]؛ زیرا زمین در نشان دادن فروتنى و خضوع و خاک‌سارى در برابر خداوند عزّ و جلّ گویاتر و رساتر و کامل‌تر است».[8]
سجده بر قیر و نفت
سؤال: در برخی از روایات آمده است سجده بر قیر اشکالی ندارد، در حالی‌که قیر از نفت ساخته می‌شود و اسم زمین هم بر آن صدق نمی‌کند؟
روایاتی که بر جایز بودن سجده بر قیر دلالت دارند، و اجمالاً همه آنها دارای سند صحیح و قابل اعتماد هستند، عبارت‌اند از:
1. مُعلّى بن خُنَیس از امام صادق(ع) پرسید: آیا نماز خواندن یا سجده کردن بر قُفر (چیزی است شبیه قیر و نفت[9]) و بر قیر جایز است؟ آن‌حضرت فرمود: «اشکالى ندارد».[10] شیخ طوسی سند این روایت را به صورت کامل این‌گونه آورده است: «الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ...».[11]
2. ابراهیم بن میمون می‌گوید از امام صادق(ع) پرسیدم: گاهى که با کشتى به اهواز می‌رویم در کشتى نماز را به جماعت می‌خوانیم، آیا درست است؟ آن‌حضرت فرمود: «بلى، اشکالی ندارد»، گفتم: بر همان چیزها که در کشتى موجود است و بر قیر سجده می‌کنیم، آن‌حضرت فرمود: «اشکالى ندارد».[12]
3. منصور بن حازم می‌گوید: امام صادق(ع) فرمود: «الْقِیرُ مِنْ نَبَاتِ الْأَرْضِ‌«؛[13] قیر از روییدنی‌های زمین است.
هر چند این روایات دلالت دارند که سجده بر قیر جایز است، اما روایات دیگری هم داریم که آنها نیز دارای سند صحیح و قابل اعتماد هستند و دلالت دارند بر این‌که سجده بر قیر جایز نیست:
امام رضا(ع) فرمود: «بر قیر، قُفر و صاروج[14] سجده نکن».[15]
زراره می‌گوید: از امام باقر(ع) پرسیدم: آیا بر روى قیر سجده کنم؟ امام(ع) فرمود: «نه. و بر روى اینها هم سجده نکن: منسوجات پنبه‌اى، مواد پشمى، مواد حیوانى، مواد خوراکى، میوه و بر هیچ متاعى از متاع زندگى سجده نکن».[16]
جمع این دو دسته از روایات
یکی از راه‌کارهای علمای اصول فقه در تبیین و تحلیل تعارض روایات که ارتباط مستقیم با متن حدیث دارد، مبحث تعادل و تراجیح است. گاهی دو حدیث با یکدیگر تنافی و تعارض دارند، به گونه‌ای که مضمون هر یک مفاد و محتوای حدیث دیگر را رد می‌کند. که روایات مربوط به قیر نیز از این دسته هستند.
یکی از راه‌کارهای ارائه شده، «مرجّحات»[17] است که خود به چند نوع قابل تقسیم است؛ یکی از این مرجحات، «اعتضاد به دلیل»[18](پشتوانه و کمکی برای یک دلیل) است؛ گاهی مضمون یکی از دو خبر متعارض با دلیل دیگری چون آیه و  دیگر احادیث تأیید و تقویت می‌شود ولی خبر متعارض دیگر، مؤیّدی از کتاب و سنّت ندارد، در این صورت، حدیثی که پشتوانه دارد بر حدیثی که تأییدی ندارد رجحان و برتری داده می‌شود.
همچنین یکی از راه‌کارها شهرت عملی است؛ یعنی خبری که بیشتر فقیهان به آن فتوا داده و بدان عمل کرده‌اند، بر خبر دیگری که فتوای بر طبق آن شاذ و نادر است، رجحان و برتری دارد.
با توجه به این مقدمه؛ فقهای بزرگوار این روایات را در بحث مربوط به محل سجده آورده‌اند و با توجه به مبانی خود به نتایج مختلفی که در ذیل بیان می‌شود، رسیده‌اند:
یک. شیخ طوسی(ره) درباره روایتی که دلالت بر جواز سجده بر قیر دارند، (روایت معاویة بن عمار) می‌گوید: «این روایت بر حال ضرورت و تقیّه حمل می‌شود و سجده بر قیر در حال اختیار جایز نیست».[19] مخصوصاً از روایت مربوط به کشتى، معلوم می‌شود که پرسشگری که این سؤال را طرح کرده در میان اهل سنت بوده، و مى‏خواسته تکلیف خود را در موقع سجده بداند، لذا می‌پرسد آن‌گونه که آنان بر قیر سجده مى‏کنند، من هم سجده کنم؟ که آن‌حضرت در پاسخ فرمود: اشکالی ندارد.
دو. روایاتی که از سجده بر قیر نهی می‌کنند، حمل بر کراهت می‌شوند.[20]
سه. هر چند حمل بر کراهت جایز است، اما این در صورتی است که اجماع نباشد، در حالی که فقها اجماع دارند بر این‌که سجده بر قیر در حال اختیار جایز نیست.[21]
چهار. هرچند سند روایات جواز سجده بر قیر صحیح است، اما دلیلی که متن و محتوای این دسته از روایات را پشتیبانی و کمک(اعتضاد) کند وجود ندارد؛ چون روایات و قواعد مخالف آن وجود دارد، در حالی‌که روایات نهی سجده بر قیر دارای پشتوانه و اعتضاد است و آن پشتوانه، اتفاق فقها و نیز روایاتی که به صورت عمومی صراحت داشتند بر این‌که سجده بر چیزی که نام زمین بر آن صدق کند و یا از نبات و روییدنی‌های زمین باشد،[22] در حالی‌که قیر نه نام زمین بر آن صدق می‌کند و نه از نباتات و روییدنی‌های زمین به حساب می‌آید.
پنج. توضیح این‌که؛ در روایت منصور بن حازم آمده است که امام صادق(ع) فرمود: «الْقِیرُ مِنْ نَبَاتِ الْأَرْضِ‌«:
«نبات» از «نبت» به معنای «چیزى که از زمین می‌روید»[23] و  «چیزی که رشد و نموّ داشته باشد؛ مانند بشر که رشد و نمو پیدا می‌کند»[24] و «گیاه»[25] و معانی دیگری که از این قبیل است و همه به نوعی به این معانی برگشت می‌کنند.
اما قیر در زبان اهل لغت و عرف جزو «نبات» نیست؛ و روئیدنی نیست؛ همچنین نفت از نبات و روئیدنی‌ها نیست؛ هر چند از درون زمین خارج می‌شود.
بنابر این، هر چند اصل معادن جزو زمین است[26] اما نام «أرض» بر آنها صدق نمی‌کند و به آنها زمین گفته نمی‌شود و تنها از زمین استخراج می‌شوند،[27] در حالی‌که جواز سجده دائر مدار صدق أرض است نه عدم صدق معدن؛[28] لذا طلا، نقره، عقیق، الماس، فیروزه و مانند اینها تنها از نظر پوشیدنى بودنشان نباید بر آنها سجده کرد،[29] نه این‏که خارج از درون «زمین» باشند؛ لذا فقها در توضیح روایت بالا گفته‌اند:
1. مقصود این است که قیر در حکم نبات و روئیدنی‌های زمین است.[30] و با توجه به روایات نهی از سجده بر قیر، در حال اضطرار سجده بر قیر جایز است، اما در حال غیر اضطرار یا مکروه است و یا اگر چیز دیگری که سجده بر آن صحیح است، وجود داشته باشد، سجده بر قیر حرام است و آن روایات نهی از سجده بر قیر، حمل بر حرمت می‌شود.[31]
2. بر فرض بپذیریم که نبات معنای جامعی دارد و شامل مواردی مثل قیر هم می‌شود؛ در خصوص این روایت، چون اجماع بر خلاف مضمون آن داریم، نمی‌توانیم به این روایت عمل کنیم و در حال اختیار سجده بر قیر را جایز بدانیم.[32]
3. قیر و نفت به جهت استحاله از نام زمین و یا نبات خارج شده‌اند.[33] همان‌طور که بیشتر دانشمندان منشأ تشکیل نفت را گیاهان و موجودات آلی موجود در اقیانوس‌های اولیه می‌دانند. باقی‌مانده جانوران و گیاهانی که میلیون‌ها سال قبل(قبل از دایناسورها) در محیط دریا (آب) زندگی می‌کرده‌اند، طی میلیون‌ها سال‌ مدفون شده‌اند و تحت فشار و دمای بالا، نبود اکسیژن و مدت زمان طولانی تبدیل به نفت گردیده‌اند.
نتیجه‌گیری
الف. به هر حال، برای این‌که روایات مربوط به قیر را به طور کلی رد نکنیم، انصاف این است که آنها را حمل بر اضطرار کنیم و بگوییم: در حال اضطرار سجده بر قیر اشکال ندارد. و همان‌طور که برخی از فقها گفته‌اند: سجده بر قیر و نفت در هنگام ناچاری برتر از سجده بر چیزهای دیگری است که سجده بر آن درست نیست. در حال اختیار سجده بر قیر مکروه است.
ب. اگرچه برخی مواد پلاستیکی از نفت تهیه می‌شوند و نفت هم از زمین استخراج می‌شود، اما بر نفت نام زمین صدق نمی‌کند، لذا در حال اختیار و بدون اضطرار سجده بر مواد پلاستیکی صحیح نیست.[34] اما در حال ناچاری سجده بر مواد پلاستیکی جایز است.
گفتنی است؛ در مقام تقلید هر کسی باید در مسئله مورد بحث از مرجع تقلید خود پیروی نماید.
ضمائم:
نظر مراجع عظام تقلید درباره‌ی سجده بر قیر و سایر مواد نفتی، چنین است:^[35]
حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):
صحیح نمى‌باشد.
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):
خیر، همچنین سجده بر فرش که از مواد نفتی است جایز نیست، مگر به عنوان تقیه و در مساجد اهل سنت.
حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):
باید بر زمین و چیزهاى غیر خوراکى و پوشاکى که از زمین مى‏روید، مانند چوب و برگ درخت، سجده کرد. و سجده بر چیزهاى خوراکى و پوشاکى مانند، گندم و جو و پنبه و آنچه که از اجزاء زمین شمرده نشود، مانند طلا و نقره و امثال اینها صحیح نیست، ولى قیر و زفت (که نوع پستى از قیر است) در موقع ناچارى بر چیزهاى دیگرى که سجود بر آنها صحیح نیست، مقدم مى‏باشند.  
حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی(مد ظله العالی):
سجده بر موارد مذکور در سوال صحیح نیست.
حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):
صحیح نیست.

---