حضرت مریم(س) دختر عمران بن ماتان بن عارز[1] و یا عمران بن باشم بن أمون ابن میشا،[2] و مادر حضرت عیسی(ع)، یکی از بانوان بزرگ تاریخ، و بر اساس آیات قرآن بزرگ‏ترین شخصیت زن در زمان خود بود.[3] نسب وی به حضرت داود(ع) می‌رسد.[4] وی در کنار حضرت زهرا(س)، حضرت حضرت خدیجه و آسیه بنت مزاحم(س)، جزو چهار بانوی برگزیده جهان است.[5] از امام باقر(ع) نقل شده است که عمران از پیامبران بنی‌اسرائیل بود،[6] و پیش از تولد حضرت مریم از دنیا رفت.[7] نام مادر مریم نیز «حنه[8] بنت فاقود ابن قبیل»^[9]‏ بود.

تاریخ تولد                   

بر اساس گزارش منابع تاریخی، حضرت مریم(س) در زمان حکومت اشکانیان به دنیا آمد.‏[10]

مریم در قرآن

حضرت مریم‌(س) در قرآن قبل از این‌که مادر عیسی(ع) باشد، خود جایگاه و منزلتی مستقل دارد. آیات فراوان قرآن بیان‌گر این موضوع‌اند.

نام مریم 34 مرتبه در قرآن آمده و جز او به نام هیچ زنی در قرآن تصریح نشده است.[11] قرآن کریم مریم دختر عمران را الگویی برای مؤمنان معرفی می‌کند که دامان خود را پاک نگه‌داشت، کلمات پروردگار و کتاب‌هایش را تصدیق کرد، و از قانتان و مطیعان فرمان خدا بود: «یا مَرْیَمُ اقْنُتی‏ لِرَبِّکِ وَ اسْجُدی وَ ارْکَعی‏ مَعَ الرَّاکِعینَ»؛[12] اى مریم براى پروردگارت عبادت و سجده کن و با دیگر رکوع‌کنندگان رکوع انجام ده.

همان‌گونه که می‌دانید، از تاریخ زندگى حضرت مریم(س) مطالب در خور توجهی در دست نیست؛ لذا نمی‌توان به طور قطع در مورد جزئیات زندگى او نظر داد. به تصریح کتاب مقدس، حضرت مریم(س) تا مدّت‌ها پس از مرگ عیسى(ع) زنده و شاهد به صلیب کشیده شدن فرزندش بود،^[13] ولى از آن‌جا که دین اسلام به صلیب‌کشیده شدن عیسی(ع) را نمی‌پذیرد، چنین باوری نداشته و در همین راستا گزارشی نیز وجود دارد که این خود عیسی(ع) بود که مادرش مریم(س)‌ را غسل داد.^[14]

تولد مریم در قرآن

بر اساس گزارش‌ها، مادر مریم، نازا بود و تا 30 سال صاحب فرزند نشد؛[15] لذا به درگاه خداوند دعا کرد تا به وی فرزندی عطا کند. هنگامی که دعایش مستجاب و باردار شد، به پاس این لطف الهی نذر کرد که فرزندش خدمت‌کار معبد بیت المقدس باشد.

قرآن داستان مریم‌(س) از تولد او و نذر مادرش را چنین بیان می‌کند: «[یاد کنید] هنگامى که همسر عمران گفت: پروردگارا، براى تو نذر کردم که آنچه را در شکم خود دارم [براى خدمت خانه تو از ولایت و سرپرستى من‏] آزاد باشد، بنابراین از من بپذیر، بیقین تو شنوا و دانایى. زمانى که او را زایید، گفت: پروردگارا! من او را دختر زاییدم. و خدا به آنچه او زایید داناتر بود و آن پسر [که زاییدن او را آرزو داشت، در کرامت، عظمت، ارزش و شخصیت‏] مانند این دختر نیست [پس در مقام نام گذاریش گفت:] البته من نامش را «مریم» نهادم، و او و فرزندانش را از خطرات مهلک و وسوسه‌‏هاى بنیان برانداز شیطان رانده شده به پناه تو می‌آورم. پس پروردگارش او را به صورت نیکویى پذیرفت، و به طرز نیکویى نشو و نما داد».^[16]

گزارش شده است؛ هنگامی که مادر مریم او را به دنیا آورد، بر اساس نذری که کرده بود، نوزاد را در پارچه‌اى پیچید و برای خدمت در معبد، به بیت المقدس نزد انبیا و دانشمندانی که آن‌جا مشغول به عبادت بودند، برد. مادر مریم شرح نذر خود را برای آنها بیان کرد، و از علما و بزرگان بنی‌‌اسرائیل خواست تا سرپرستی او را بر عهده گیرند.^[17] از آن‌جا که مریم‌ فرزند عمران و از خانواده بزرگی بود، و پدر مریم(عمران) مقام ریاست بر آنها داشت. این‌جا بود که زکریا(ع) فرمود: من به سرپرستی او سزاوارترم؛ زیرا که خاله‌اش در منزل من است. افراد حاضر در معبد که تعداد آنها 29 نفر بود به این پیشنهاد زکریا راضى نشدند؛ لذا قرعه انداختند و قرعه به نام زکریا افتاد،^[18] و در حالی‌که وی فرزندی نداشت، سرپرستی مریم‌(س) را بر عهده گرفت:^[19]

بدین وسیله حضرت مریم(س)‌ به بیت المقدس رفت و در قسمت شرقی آن‌جا محوطه‌‌ای را برای خود آماده ساخت و در آن‌جا به عبادت پرداخت.^[20] وی در این دوران رشد جسمی مناسبی داشت و مورد لطف و عنایت‌های دیگر الهی نیز قرار گرفت به گونه‌‌ای که هرگاه زکریا در محل عبادت او حاضر می‌شد، طعام‌هایی را در نزد او می‌دید و مریم‌(س) در جواب این سؤال که اینها را از کجا آورده‌ای؟ می‌گفت: اینها از جانب خداوند است.^[21]

سیده زنان عالم

تعبیر «سیدة نساء العالمین»، مستقیماً در قرآن نیامده است. این تعبیر برگرفته از آیۀ 43 سورۀ آل عمران است که خداوند خطاب به حضرت مریم(ع) می‌فرماید: « إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلى‏ نِساءِ الْعالَمین».^[22] این لقب، اگرچه برای حضرت زهرا(س) و حضرت مریم(س) این دو بانوی بزرگوار ذکر شده است، اما با مراجعه به روایات روشن می‌شود که مورد استفاده آن در این دو مورد متفاوت است؛ از این‌رو دوگانگی در آن وجود ندارد.^[23]

تولد عیسی

داستان حامله شدن حضرت مریم(س) آن هم بدون ازدواج و همبستری، یک امر خارق العاده و از نوع معجزه است که در قدرت و توانایی پروردگار قادر بوده و جای هیچ‌گونه شک و شبهه‌‌ای نیست. چنانچه خدای متعال می‌فرماید: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُون»؛^[24] فرمان او چنین است که هرگاه چیزى را اراده کند، تنها به آن می‌‏گوید: «موجود باش!»، آن نیز بی‌درنگ موجود می‌‏شود. 

از سوی دیگر خود خداوند حکیم در خصوص آفریدن حضرت عیسی می‌فرماید: «إِنَّ مَثَلَ عیسى‏ عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُون»؛^[25] ‏مَثَل عیسى در نزد خدا، مانند آدم(ع) است که او را از خاک آفرید، و سپس به او فرمود: «موجود باش!» او هم فوراً موجود شد.

حتی اگر نظام عالم و طبیعت به گونه‌‌ای بود که با وجود پرده بکارت امکان حامله شدن به طور طبیعی وجود نداشت، باز نسبت به حامله شدن حضرت مریم، که خود پروردگار آن‌را به قدرت خویش نسبت می‌دهد و آفرینش حضرت عیسی را به آفرینش حضرت آدم(ع) تشبیه می‌کند جای هیچ‌گونه بحث و شبهه نخواهد بود؛ زیرا از این قبیل معجزات در عالم بسیار دیده شده است که پیامبران الهی برای مردم به نمایش گذاشته‌‌اند تا دلیلی بر صدق نبوّت آنها باشد.[26]

مریم و غذای بهشتی

قرآن در باره‌ی غذای حضرت مریم می‌فرماید: «هر زمان زکریا وارد محراب او می‌‏شد، غذاى مخصوصى در آن‌جا می‌‏دید. از او پرسید: اى مریم! این را از کجا آورده‌‏اى؟! گفت: این از سوى خدا است. خداوند به هر کس بخواهد، بدون حساب روزى می‌‏دهد».^[27]

این‌که غذای بهشتی که برای مریم آورده می‌شد چه نوع غذایى و از کجا بوده در آیه نیامده است، ولى از روایات متعددى که در منابع روایی آمده، می‌توان فهمید که این غذا میوه‌های غیر فصل بود که در کنار محراب به فرمان پروردگار حاضر می‌شد.[28] البته در برخی دیگر از روایات انگور و انار سبز برشمرده شده است که از افق اعلی بر ایشان نازل می‌شد.[29]

تمثل روح براى مریم

قرآن کریم در مورد تمثل روح بر مریم(س) می‌فرماید: «فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا»؛[30] پس ما روح خود را نزد او فرستادیم که به صورت انسانى تمام عیار بر او مجسم گشت.

بی‌گمان معناى این آیه این نیست که جبرئیل صورتاً و سیرتاً تبدیل به یک انسان شد؛ چرا که چنین انقلاب و دگرگونى ممکن نیست، بلکه منظور این است که به صورت انسان درآمد هرچند سیرت، همان فرشته بود، ولى مریم در ابتداى امر خبر نداشت؛ از این‌رو چنین تصور کرد که در برابر موجودى قرار دارد که سیرتاً و صورتاً انسان است.[31]

هنگامی که حضرت مریم(س) میان خود و مردم پرده کشید، تا چیزى مانع اخلاص او در عبادت نشود، و کسى او را از خدا به خود مشغول ندارد، در این هنگام، جبرئیل در شکل انسانى بی‌عیب و نقص بر مریم ظاهر شد. مریم(ع) از شدت وحشتى که از حضور جبرئیل بر وی عارض شده بود، مبادرت به سخن کرد و گفت: «قالَتْ إِنِّی أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْکَ إِنْ کُنْتَ تَقِیًّا»؛^[32] من از تو، به خداى رحمان پناه می‌برم اگر پرهیزکارى!

مریم(س) به گمان آن‌که این فردی که در برابرش ظاهر شده، نیت بدی دارد؛ خود را به پناه خدای رحمان سپرد تا رحمت عامه الهى را که هدف نهایى بندگان مخلص است متوجه خود سازد.

حضرت مریم، هم زنى شجاع بود و هم مؤمن و به خوبى می‌‌دانست که در چنین موقعیتى چه رفتارى داشته باشد. پس رو به آن مرد کرد و گفت: اگر تو پرهیزکار(تقی) باشى به خدا پناه می‌برم.[33]

فضائل و ویژگی‌ها

1. عفت و پاک‌دامنی: در موضوع شخصیت و ویژگی‌های شخصیتی مریم، قرآن می‌فرماید: «الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا».[34] لذا امام صادق(ع) فرمود: در روز قیامت، زن زیبارویی که زیبایی‌اش به گناهش انداخته را می‌آورند. آن زن می‌گوید: خدایا! تو مرا زیبا آفریدى و گرفتاری من نیز به همین جهت بود! خداوند دستور می‌دهد که حضرت مریم(س) را بیاورند و به آن زن می‌گویند آیا تو زیباتر بودی یا مریم؟ ما او را زیبا آفریدیم، ولی در آزمایش سربلند بیرون آمد.[35]
2. اطاعت از پروردگار: «وَ کانَتْ مِنَ الْقانِتین».[36]
3. همنشینی با پیامبر اسلام(ص) در بهشت: در برخی گزارش‌ها آمده است، پیامبر(ص) هنگام وفات حضرت خدیجه به او گفت: هرگاه در بهشت هووهاى خود را ملاقات کردى، آنان را سلام برسان. خدیجه گفت: اى رسول خدا، آنان چه کسانی هستند؟ پیامبر فرمود: خداى متعال تو، مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم، کلثوم خواهر موسى را در بهشت همسران من قرار داد.[37]
4. سخن گفتن فرشتگان الهی با او؛

قرآن در این زمینه می‌فرماید: «إِذْ قالَتِ‏ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ...».[38]

5. مشتاق بودن بهشت به ایشان.

پیامبر(ص) فرمود: بهشت مشتاق چهار زن است: حضرت مریم، آسیه بنت مزاحم، حضرت خدیجه و حضرت فاطمه(س).[39]

6. همانندی‌اش با حضرت فاطمه(س)

پیامبر(ص) فرمود: اولین کسی که وارد بهشت می‌شود، حضرت فاطمه(س) است و مثل او در میان امت من همانند مثل حضرت مریم در میان بنی‌اسرائیل است.[40]

ازدواج حضرت مریم(س)

بر اساس برخی گزارش‌‌های تاریخی، یوسف بن یعقوب بن ماثان پسر عموی حضرت مریم(س)^[41] و یا پسر خاله او بود.^[42] او مردی حکیم بود و دلبستگی خاصی در خدمت به کنیسه داشت. او به شغل نجاری مشغول بود و از درآمد خویش به فقرا کمک می‌کرد.^[43]

حضرت زکریا(ع) او را براى خدمت به حضرت مریم(س) گماشته بود؛^[44] لذا یوسف همواره از مریم مراقبت می‌کرد و به همین جهت نخستین کسى بود که از باردار شدن او نگران شد.^[45]

در قرآن کریم نامی از یوسف نجار وجود ندارد، اما برخی عبارات انجیل ناظر به آن است که حضرت مریم(س) نامزد یوسف نجّار بود و در نهایت با هم ازدواج کردند. البته تولد عیسای مسیح(ع) قبل از ازدواج آنان بود. بر اساس برخی منابع تاریخی و تفسیری، یوسف نجار فردی بود که با دستور حضرت زکریا(ع)، رسیدگی به برخی امور مریم را بر عهده داشت. به همین دلیل، برخی به ناحق خواستند که تولد عیسی(ع) را حاصل رابطه نامشروع میان این دو نفر عنوان کنند که هم صریح قرآن کریم و هم اهل‌بیت(ع) این موضوع را تهمت بر مریم می‌دانند. علاوه بر آن‌که سخن‌گفتن عیسی(ع) در گهواره، اعجازی بود که خدا برای اثبات پیامبری او و بی‌گناهی مریم(ع) در منظر مردم قرار داد.[46]

بنابر این؛ نه در آیات قرآن و نه در روایات پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) هیچ شاهدی بر ازدواج حضرت مریم(س) با یوسف نجار - حتی بعد از تولد عیسای مسیح(ع) - وجود ندارد.

وفات و آرام‌گاه

دربارۀ سنّ وفات حضرت مریم(س) هنگام مرگ، اختلاف نظر وجود دارد. مشهور آن است که ایشان در 51 سالگی به دیدار حق شتافت.^[47] مرقد حضرت مریم(س) نیز در بیت المقدس قرار دارد.^[48]

 گفتنی است که دربارۀ چگونگی وفات وی گزارش صحیحی وارد نشده است.^[49]

[1]. ابن حبیب، محمد بن حبیب‏، المحبر، محقق، شتیتر، ایلزه لیختن‏، ص 389، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، چاپ اول، بی‌تا.

[2]. ابن کثیر دمشقی‏، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج 2، ص 56، بیروت، دار الفکر، 1407ق.

[3]. آل‌عمران، 42.

[4]. البدایة و النهایة، ج 2، ص 56.

[5]. «چهار زن برگزیده»، 952؛ «مقام حضرت مریم»، 6591؛ «مقام‌ قرآن، ائمه اطهار(ع)، حضرت عباس(ع)، حضرت مریم و حضرت زینب (س)»، 40527؛ «مراد از تعبیر خواهر هارون نسبت به حضرت مریم(س)»، 70795؛ «آل عمران»، 117304؛

[6]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 14، 202، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[7]. مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ج 3، ص 119، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.                     

[8]. همان، ص 118.

[9]. طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، تحقیق، ابراهیم، محمد أبو الفضل، ج 1، ص 585، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، 1387ق.

[10]. بلعمی، تاریخنامه ‏طبری، تحقیق، روشن، محمد، ج 1، ص 501، تهران، سروش، چاپ سوم، 1373 و 1378ش.

[11]. « نام زنانی مستقیم و غیر مستقیم در قرآن از آنان یاد شده»، 33344.

[12]. آل عمران، 43.

[13]. انجیل یوحنا، 25:19.

[14]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 1، ص 459، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[15]. ابن خلدون، العبر تاریخ ابن خلدون، ترجمه، آیتی، عبد المحمد، ج 1، ص 159، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، چاپ اول، 1363ش.‏

[16]. آل عمران، 35-37.

[17]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏2، ص 544 - 545، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[18]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج 2، ص 739، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[19]. آل عمران، 44: «(اى پیامبر!) این [قصه مریم و زکریا]، از خبرهاى غیبى است که به تو وحى می‌کنیم و تو در آن هنگام که قلم‌‌هاى خود را (براى قرعه‌‌کشى) به آب می‌‏افکندند تا کدام‌‌یک کفالت و سرپرستى مریم را عهده‌‌دار شود، و (نیز) به هنگامى که (دانشمندان بنی‌اسرائیل، براى کسب افتخار سرپرستى او،) با هم کشمکش داشتند، حضور نداشتى و همه اینها، از راه وحى به تو گفته شد».

[20]. مریم، 16: «و در این کتاب (آسمانى)، مریم را یاد کن، آن هنگام که از خانواده‌‌اش جدا شد، و در ناحیه شرقى(بیت المقدس) قرار گرفت».

[21]. آل عمران، 37؛ «غذا و میوه بهشتی حضرت مریم (س)، 6219؛ «جایگاه مریم‌(س) در قرآن و کتاب مقدس»، 29833.

[22]. همان، 42.

[23]. ر. ک: «سیدۀ زنان عالم فاطمه و مریم»، 13764؛ «برترین بانوان جهان مریم یا فاطمه»، 15537.

[24]. یس، 82.

[25]. آل عمران، 59.

[26]. ر. ک: «حامله شدن دختر باکره»، 28773؛ «محل تولد حضرت عیسی(ع)»، 61680؛

[27]. آل عمران، 37.

[28]. ر. ک: «غذا و میوه بهشتی حضرت مریم (س)»، 6219؛ «تمثل جبرئیل در شکل انسان بر حضرت مریم(س)، 100834.

[29]. قطب الدین راوندی، سعید بن عبد اللّٰه، الخرائج و الجرائح، ج 2، ص 617، قم، مؤسسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه، چاپ اول، 1409ق.

[30]. مریم، 17.

[31]. ر. ک: «تمثل روح براى حضرت مریم(ع)»، 195؛ «تعداد فرشتگان در بشارت عیسی(ع) به حضرت مریم(س)»، 34799؛ «نحوه باردار شدن حضرت مریم(س) از نگاه عرفا»، 104024.

[32]. مریم، 18.

[33]. «تمثل روح براى حضرت مریم(ع)»، 195.

[34]. تحریم، 12.

[35]. کافی، ج 8، ص 228.

[36]. همان؛ ر. ک: «معنای «محصنات» و «قانتین» درباره حضرت مریم(س)»، 61859.

[37]. یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب‏، تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 35، بیروت، دار صادر، چاپ اول، بی‌‌تا؛ « حضرت زینب و زنان برتر عالم»، 3718؛ « مقام حضرت مریم»، 6591؛

[38]. آل‌عمران، 42 و 45.

[39]. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، محقق، مصحح، رسولی محلاتی، هاشم، ج 1، ص 466، تبریز، نشر بنی هاشمی، چاپ اول، 1381ق.

[40]. بحار الانوار، ج 37، ص 70.

[41]. ابن اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج 1، ص 307، بیروت، دار صادر، 1385ق.

[42]. مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ج 3، ص 119.

[43]. الکامل فی التاریخ، ج 1، ص 307.

[44]. البدء و التاریخ، ج 3، ص 119.

[45]. الکامل فی التاریخ، ج 1، ص 308.

[46]. ر. ک: «ازدواج حضرت مریم(س)»، 105565؛ «تولد حضرت عیسی(ع) و بدگمانی مردم»، 66431.

[47]. الکامل فی التاریخ، ج 1، ص 307، دار صادر، بیروت، 1385ق.

[48]. ابن الفقیه، ابو عبد الله احمد بن محمد بن اسحاق‏، البلدان، تحقیق، الهادى، یوسف، ‏ص 146، بیروت، عالم الکتب، چاپ اول، 1416ق، 1996م.

[49]. «محل دفن و چگونگی وفات حضرت مریم و آسیه (س)»، 14785.