علی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب(ع)، مدنی،[1] هاشمی علوی،[2] کوچک‌ترین فرزند امام صادق(ع) بود.[3]

کنیه‌اش ابوالحسن[4] و به دلیل زندگی در منطقه‌ی عریض از نواحی مدینه که در چهار مایلی مدینه است به عریضی معروف شد. [5]

مادرش ام‌ولد بود؛[6] اما در کتاب‌های تاریخی نامش مشخص نشده است.

همسر و فرزندان

فرزندانش به دلیل زندگی در عریض به عریضیون معروف بودند. نام همسرش فاطمه بود که از وی دو فرزند به نام جعفر(اصغر)[7] و کلثم به دنیا آمد.[8] وی دو فرزند دیگر به نام حسن[9] و محمد[10] داشت؛ اما برخی معتقدند وی یازده فرزند داشت که نسل وی از چهار فرزندش محمّد، احمد، حسن و جعفر اصغر ادامه یافت.[11]

همراهی با ائمه(ع)

علی بن جعفر که در اواخر عمر امام صادق(ع) به دنیا آمد[12] تا زمان امام هادی(ع) زنده بود و در زمان ایشان از دنیا رفت.[13] در نتیجه وی چهار امام را درک کرد.[14] وی به امامت امام کاظم(ع)[15] و امام رضا(ع) اقرار داشت.[16] احترام خاص وی به امام جواد(ع) معروف است. روزی امام جواد(ع) به مسجد النبی(ص) وارد شد. علی بن جعفر به سرعت بلند شد و بدون کفش و عبا نزد امام(ع) رفت و دست ایشان را بوسید و ادای احترام کرد. امام(ع) از وی خواست تا بنشیند؛ اما او گفت چگونه بنشینم و شما ایستاده باشید. وقتی علی بن جعفر به جایگاه خود برگشت، اطرافیان او را سرزنش کردند و گفتند: شما عموی پدر او هستید، چگونه با او این‌گونه رفتار می‌کنید. علی بن جعفر دست به ریش خود گرفت و گفت، اگر خداوند متعال صاحب این ریش سفید را سزاوار امامت ندانست و این کودک را شایسته دانست و به او چنان مقامی داد، من چگونه فضیلت او را انکار کنم؟! از سخن شما به خدا پناه می‌برم، من بنده او هستم.[17]

دیدگاه علما

وی عالم بزرگ[18] و جلیل القدری[19] بود که بسیاری، ثقه بودن وی را مورد تأیید قرار داده‌اند.[20]

شیخ مفید در مورد او می‌نویسد: « علی بن جعفر احادیث بسیارى را روایت کرد و همواره با احتیاط سر و کار داشت و بزرگى پرهیزکار و دانشمند بود و همیشه با برادر تاجدارش حضرت موسى بن جعفر(ع) ملازم بود و اخبار بسیارى از آن‌حضرت روایت کرد».[21]

حضور در جهاد

على بن جعفر همراه برادرش محمد بن جعفر(ع) در قیام طالبیین بر ضد هارون بن مسیب(حاکم عباسى) شرکت نمود.[22]

اساتید

على بن جعفر علاوه بر بهره‌گیری از امام کاظم(ع)[23] و امام رضا(ع)، از حسین بن زید،[24] محمد بن مسلم،[25] عبدالملک بن قدامه،[26] معتب مولى جعفر[27] و ... نیز روایت مى‌کند.

شاگردان

راویان بزرگ و مهم فراوانى؛ مانند احمد بن موسی،[28] یونس بن عبد الرحمن،[29] علی ابن اسباط،[30] عبدالعظیم بن عبدالله حسنی،[31] اسماعیل بن همام،[32] ابی‌قتاده،[33] یعقوب بن یزید،[34] داود نهدی،[35] عمرکی بن علی،[36] قاسم بن حسن،[37] و... از علی بن جعفر روایت نقل کرده‌اند.

آثار علمی

روایات متعددی از علی بن جعفر از برادرش امام کاظم(ع) در ابواب مختلف فقه و احکام شرعی به جای مانده است. علاوه بر آن‌که ایشان دارای کتاب مسائل بود[38] که آن‌را از امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) فرا گرفته بود.[39] امروزه این کتاب به کتاب مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها معروف است که به مسائل اخلاقى و یا اعتقادى می‌پردازد و بالغ بر 864 حدیث است. برای ایشان کتابی در مسائل حلال و حرام نیز نقل شده است.[40]

وفات

گزارش‌ شده که علی بن جعفر، در سال 210 هجری از دنیا رفت؛[41] اما از آن‌جا که بر اساس گزارش‌های دیگر، وی تا زمان امام هادی(ع) زنده بود[42] و آن امام در سال 212 هجری به دنیا آمد،[43] باید گفت که با پذیرش گزارش دوم، علی بن جعفر باید بعد از این سال از دنیا رفته باشد.

با توجه به این‌که وی در زمان طفولیت[44] (و به نقلی در دو سالگی)[45] بود که پدرش امام صادق(ع) در سال 148 هجری به شهادت رسید،[46] می‌توان گفت که ایشان دست کم بیش از 62 سال عمر کرده باشد.

محل دفن

برخی معتقدند وی در منطقه‌ی عریض در اطراف مدینه به خاک سپرده شد؛[47] اما مجلسی اول گزارش کرده که اهل کوفه از علی بن جعفر دعوت کردند و ایشان نیز از مدینه به کوفه هجرت کردند. سپس بنابر درخواست اهل قم به این شهر رفت و در همان‌جا از دنیا رفت و مزار ایشان در این شهر مشهور است. [48]

در شهر سمنان هم مقبره‌ای به نام علی بن جعفر وجود دارد،[49] اما گزارشی از حضور ایشان در آن شهر نداریم و چه بسا آن مزار متعلق به فرد دیگری از اهل بیت به همین نام باشد.

[1]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، الابواب(رجال طوسی)، محقق، مصحح، قیومی اصفهانی، جواد، ص 244، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1427ق.

[2]. همان.

[3]. ابن عنبه حسنی، سید احمد بن علی، عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب‏، ص 222، قم، انصاریان، 1417ق.

[4]. نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة(رجال نجاشی)، ص 251، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، 1365ش.

[5]. عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، ص 222-223.

[6]. همان، ص 223.

[7].همان.

[8]. مصعب بن عبد الله‏، کتاب نسب قریش‏، مصحح، لوی، پرووانسال، ص 65، قاهره، دار المعارف‏، چاپ چهارم، 1999م.

[9]. ابو الفرج، علی بن الحسین الأصفهانی، مقاتل الطالبیین، محقق، صقر، سید احمد، ص 553، بیروت، دار المعرفة، بی‌‌تا.

[10].همان، ص 562.

[11]. سمرقندى، محمد بن حسین‏، تحفة الطالب بمعرفة من ینتسب إلى عبد الله و أبی طالب‏، محقق، کتبى حسنى، انس‏، ص 73، مدینه، دار المجتبى‏، چاپ اول، 1418ق.

[12]. عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، ص 222؛ قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه، عبد الملک قمی، حسن بن علی بن حسن، تحقیق، تهرانی، سید جلال الدین، ص 224، توس، تهران، 1361ش.

[13]. ابن عنبة، احمد بن على‏، عمدة الطالب الصغرى فی نسب آل أبی طالب‏، محقق، رجایى، مهدى‏، ص 132، قم، کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى( ره)،‏ چاپ اول، 1387ش.

[14]. عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، ص 222.

[15]. شیخ طوسی، کتاب الغیبة، محقق، مصحح، تهرانی، عباد الله، ناصح، علی احمد، ص 42، قم، دار المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1411ق.

[16].همان.

[17]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 1، ص 322، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[18]. عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، ص 222.

[19]. طوسی، محمد بن حسن‏، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، ص 264، قم، ستاره‏، چاپ اول، 1420ق.

[20]. همان؛ علامه حلی، حسن بن یوسف‏، رجال العلامة الحلی‏، ص 92، نجف اشرف، دار الذخائر، چاپ دوم، 1411ق.

[21]. شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 214، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.

[22].مقاتل الطالبیین، ص 440.

[23]. عریضی، علی بن جعفر، مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، ص 204، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409 ق.

[24]. همان، ص 328

[25]. همان، ص 310.

[26]. همان، ص 329.

[27]. همان، ص 333.

[28]. همان، ص 310.

[29]. همان، ص 347.

[30].همان، ص 212.

[31]. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج 2، ص 605، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، 1385ش.

[32]. مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، ص 276.

[33].همان، ص 248

[34].همان، ص 310.

[35].همان، ص 323.

[36]. همان، ص 203.

[37]. همان، ص 205.

[38]. فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول، ص 264.

[39]. حلی، حسن بن علیّ بن داود، الرجال، محقق، مصحح، بحرالعلوم، محمدصادق‏، ص 239، تهران، دانشگاه تهران‏، چاپ اول، 1342ش.

[40]. فهرست أسماء مصنفی الشیعة(رجال نجاشی)، ص 252.

[41]. تاریخ مدینة دمشق، ج‏3، ص 343؛تهذیب التهذیب، ج ‏7، ص 293.

[42]. عمدة الطالب الصغرى فی نسب آل أبی طالب، ص 132.

[43]. الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج 2، ص 297؛کافی، ج 1، ص 497.

[44]. عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، ص 222.

[45]. تاریخ‏قم،ص224.

[46]. کافی، ج 1، ص 472؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج ‏2، ص 180.

[47]. سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج 3، ص 384، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1418ق.

[48]. مجلسی اول، محمد تقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، موسوی کرمانی، سید حسین، اشتهاردی، علی‌پناه، طباطبائی، سید فضل الله، ج 14، ص 191، قم، ‌مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، چاپ دوم، 1406ق.

[49]. امین عاملی‏، سید محسن، اعیان الشیعة، ج 8، ص 177، بیروت، دار التعارف للمطبوعات‏، 1406ق.