ریشه «ن د م» هفت‌بار در قرآن تکرار شده است.(الندامة 2 بار و نادمین 5 بار).

یکی از موضوعاتی که در قرآن بدان پرداخته شده، مسئله ندامت و پشیمانی انسان‌ها از عمل‌کرد نادرست گذشته خودشان است. در قرآن، موضوع ندامت را هم در رابطه با پشیمانی از عمل‌کرد فردی و هم ندامت از رفتار گروهی می‌توان یافت.

لغت‌شناسان «ندامت» از ماده «ندم» را به حسرت ناشی از تغییر رأی نسبت به چیزى که از دست داده‌اند،[1] و انزجار کامل انسان‌ها نسبت به هر آنچه در مقام نیّت و عمل از آنان سرزده بود، معنا کرده‌اند.[2]

اگرچه در برخی روایات، از جمله روایتی از رسول خدا(ص) ندامت در ردیف توبه‌ای قلمداد شده است که می‌تواند آثار مثبتی را برای فرد نادم به دنبال داشته باشد: «النَّدَمُ تَوْبَةٌ».^[3] و معنای لغوی «ندم» نیز عام است و شامل پشیمانی مفید و غیر مفید می‌شود؛ اما در قرآن کریم هر آنچه را که از ریشه «ندم» مشاهده می‌کنیم، همگی ناظر به نوعی از پشیمانی است که دیگر سودی ندارد:

«... قالَ یا وَیْلَتى‏ أَ عَجَزْتُ أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هذَا الْغُرابِ فَأُوارِیَ سَوْأَةَ أَخی‏ فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمینَ»؛^[4]

گفت: واى بر من! آیا آن‌قدر ناتوان بودم که نتوانستم مانند این کلاغ باشم، و جسد برادرم را دفن کنم، آن‌گاه پشیمان شد.

این آیه در ارتباط با کشته شدن هابیل به دست قابیل است. او پس از آن‌که برادرش را کشت و نمی‌دانست با این رسوایی چه کند، کلاغی را دید که با منقار خود زمین را سوراخ می‌کند و با مشاهده این منظره بر خود نفرین فرستاد که دانش او حتی به اندازه آن کلاغ هم نبوده و به فکرش نرسیده که جنازه برادر را دفن کند! سپس به خود آمد و از قتل برادر پشیمان شد!

در آیه دیگر می‌خوانیم: «وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ»؛[5] و هنگامی که عذاب را دیدند در دل و اندرون خود پشیمان شدند (اما آن‌را علنی نکردند!).

این آیه در مورد کسانی که است که مرتکب انواع ظلم و ستم شده، و هنگامى که عذاب الهى را می‌‏بینند پشیمان می‌شوند؛ ولی از شدت شرم‌ساری، پشیمانی خود را کتمان می‌کنند؛ زیرا در مقابل کیفری قرار گرفته‌‏اند که قبلا از جانب پیامبران به آنان گوشزد شده بود؛ اما به آن باور نداشتند! و اکنون صحنه‌های هولناکى در برابر خود می‌بینند که جز پنهان کردن پشیمانى در دل‌هاى خود چاره‌‏اى ندارند:

«فَعَقَرُوها فَأَصْبَحُوا نادِمِینَ»؛[6] سرانجام شتر را کشتند و پس از آن پشیمان شدند.

قوم حضرت صالح(ع) پس از آن‌که به اندرزهای پیامبرشان توجه نکرده و شتری که معجزه‌ای از جانب خدا بود را کشتند و به دنبال آن، خود را در معرض عذاب الهی دیدند از عمل‌کرد خود نادم و پشیمان شدند.

[1]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 796، دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق.

[2]. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ‏12، ص 68، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.

[3]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 4، ص 380، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.

[4]. مائده، 31.

[5]. یونس، 54.

[6]. شعراء، 157.