همان‌گونه که در پرسش آمده، قرآن کریم در دو آیه مختلف، گزارش کرده که حضرت ابراهیم(ع)، برای امنیت شهر مکه دست به دعا برداشتند:

الف) «وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً...»؛[1] (و آن‌گاه که ابراهیم گفت: پروردگار من! این‌جا را شهر امنی قرار بده).

در این آیه، واژه «بلد» به صورت «نکره» آمده است.

 ب) «وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً»؛[2] (و آن‌گاه که ابراهیم گفت: اى پروردگار من، این شهر را ایمن گردان).

بر خلاف آیه قبل، «بلد»‌ به صورت معرفه و همراه با الف و لام آمده است (البلد).

حال پرسش این‌جا است که چه تفاوتی میان این دو تعبیر وجود دارد؟ و آیا این تفاوت، به نکته خاصی اشاره دارد؟

یکی از پاسخ‌ها می‌تواند آن باشد که حضرت ابراهیم(ع) در دو زمان مختلف، چنین درخواست مشابهی را از خداوند نموده باشد، و پاسخ دیگر این‌که ممکن است یکی از این تعبیرها شامل مبالغه بیشتری در درخواست امنیت برای مکه باشد.

توضیح بیشتر آن‌که:

1. دعای اول که واژه «بلد» در آن به صورت نکره آمده(بَلَداً آمِناً)، هنگامی بوده که منطقه مکه هنوز تبدیل به شهر(بلد) نشده؛ بلکه تنها سرزمینی بی‌آب و علف و متروکه بود.

«رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ»؛[3](پروردگار ما! من بعضى از فرزندانم را در سرزمین بی‌‏آب و علف، و بدون کشت و زرع، در کنار خانه‌‏اى که حرم تو است، ساکن کردم).

همان‌گونه که می‌دانید، حضرت ابراهیم(ع) – طبق دستور خداوند – بخشی از خانواده خود را در منطقه‌ای که بعدها شهر مکه در آن‌جا بنیان گذاشته شده بود سکونت داد، و سپس خود به سرزمین فلسطین برگشت.

در ابتدای سکونت خانواده ابراهیم(ع) در آن منطقه، شهر و بلدی در آن‌جا وجود نداشت که حضرت ابراهیم(ع) بخواهد به صورت معرفه از آن یاد کند و بر این اساس، در دعایش از خداوند خواست که در آینده، این سرزمین را تبدیل به شهری امن نماید.

در حالی که دعای دوم، زمانی بود که آن سرزمین بی‌آب و علف، تبدیل به شهر و یا آبادی کوچکی شده بود؛ این‌جا بود که ابراهیم(ع) دوباره دست به دعا برداشت و گفت: پروردگارم! این سرزمین که اکنون آباد شده را منطقه‌ای امن قرار بده.

2. با این وجود، ممکن است هر دو دعا زمانی اتفاق افتاده باشد که مکه آباد شده و دیگر صحرایی بدون سکنه به شمار نمی‌آمد و این تفاوت در تعبیر (بلدا و البلد)، تنها برای وجود نوعی تأکید و مبالغه در یکی از این دو دعا بود؛ چرا که آوردن اسم نکره در کلام دلالت بر مبالغه دارد.

با این نگاه، حضرت ابراهیم(ع) ابتدا با گفتن «رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً»، تنها درخواستی ساده را برای امنیت آن سرزمین مطرح نمود، اما دوباره با گفتن «رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً» بر خواسته خود تأکید کرد.^[4]

گفتنی است؛ همان‌گونه که در موارد مشابه نیز گفتیم، «تفنن در عبارت» هم به تنهایی می‌تواند دلیلی برای تفاوت در تعبیر باشد. به عبارت دیگر، حتی اگر این دو عبارت یاد شده، ناظر به یک دعا آن هم در یک زمان باشند، این‌که قرآن آن‌را با دو عبارت مختلف مطرح نموده، نشانگر نوعی زیبایی در کلام خدا است.

[1]. بقره، 126.

[2]. ابراهیم 35.

[3]. ابراهیم، 38.

[4]. ر. ک: فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 4، ص 49، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.