در اسلام به تربیت دینی و اسلامی کودک بسیار اهمیت داده شده است. بیش از هزار روایت در مورد تربیت کودک از رسول خدا(ص) و ائمه‌ی معصومین(ع) وارد شده است.[1] در برنامه‌ی تربیتی اسلام برای فرزندان دستورهایی آمده است که مراحل پیش و پس از تولد آنها را در برمی‌گیرد.

گرایش به خدا و یگانه‌پرستی در فطرت هر کودکی که چشم به جهان می‌گشاید نهفته است. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «هر بچه‌ای بر فطرت اسلام متولد می‌شود مگر، این‌که والدینش او را یهودی یا نصرانی کنند».[2] پدر و مادر کودک باید با مطالعات مستمر خود همواره نیازهای فکری فرزندان خود را شناسایی کرده و از راه صحیح مجهولات و سؤال‌های او را پاسخ گفته و از راه‌های صحیح در تربیت دینی او گام بردارند.

راه‌های تربیت دینی

1. تربیت عملی: شخصیت والدین در تکوین شخصیت کودکان اثر به سزایی دارد. وقتی انسان در منزل و زندگی خود اصول و دستورات اسلامی را رعایت کند؛ مثلاً نماز را اول وقت بخواند؛ به روزه و سایر واجبات اهمیت داده و آنها را به جا آورد؛ همیشه به یاد خدا باشد؛ هنگام شروع غذا خوردن بسم الله بگوید و با الحمدللٌه تمام کند و از نعمت‌های بی‌شمار الهی شکرگزاری کند و ... همه‌ی اینها به کودک درس خداشناسی می‌دهد. مغز کودک مانند دوربین عکاسی است که از هر چیزی که در برابر آن قرار می‌گیرد عکس برمی‌دارد؛ از این‌رو مستحب است وقتی طفل متولد می‌شود در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه بخوانند تا ندای الله اکبر از همان تولد در او تأثیر گذاشته و او را با توحید آشنا سازد.

کودک بیش از آنچه از شنیدن یاد می‌گیرد از مشاهده‌ی رفتارهای ما می‌آموزد. بنابراین، میزان یادگیری کودک زمانی که مشاهده می‌کند ما در شرایط سختی جملاتی مثل توکل بر خدا و ... به کار می‌بریم بیش از زمانی خواهد بود که ما می‌کوشیم تکیه کردن بر خدا و توکل بر او را به طور شفاهی به او یاد دهیم.

2. آموزش قرآن: پیشوایان دینی ما سفارش کرده‌اند که به کودکان خود قرآن یاد دهید. امام صادق‌(ع) فرمود: «به فرزندان خود سوره‌ی یس را یاد دهید؛ زیرا این سوره ریحانه‌ی قرآن است».[3] به یقین این آموزش تنها منحصر به حفظ قرآن یا روخوانی آن نخواهد بود، بلکه شامل یاد دادن مفاهیم قرآن نیز خواهد بود. ما می‌توانیم بسیاری از اصول اسلامی را با این کار به کودک بیاموزیم.
3. بردن کودک به اجتماعات معنوی؛ مانند مساجد، مراسم دعا، هیئت‌های معتبر مذهبی و ... تا از نزدیک و با روی باز بتواند جواب بسیاری از سؤالات خود را از افراد مطلع و مورد اعتماد دریافت کند.
4. پاسخ‌های درست و ساده به پرسش‌های دینی کودک: کودکان بسیار کنج‌کاوند و درباره‌ی چیزهایی که می‌بینند و یا می‌شنوند بسیار می‌پرسند. پرسش‌های دینی کودک گام‌هایی است که او به سوی ایمان کامل برمی‌دارد و نباید این‌گونه پرسش‌های او، ما را مضطرب کند.

رفتار ما در برابر پرسش‌های خداشناسی کودک

1. لازم است به این پرسش‌ها جوابی صحیح و در عین حال ساده و روشن داده شود. ما می‌توانیم با بیانی ساده و کمک‌گرفتن از نعمت‌های خداوند که در اختیار همه‌ی بندگانش قرار داده است، به بهترین وجه و ساده‌ترین شکل خدا و برخی از صفات او را با برهان نظم به کودک اثبات کنیم. این برهان ساده‌ترین و عمومی‌ترین برهان برای اثبات خدا است. و در قرآن کریم و روایات نیز بسیار به این برهان اهمیت داده شده است. این برهان از مفاهیم و قواعد پیچیده‌ی فلسفی خالی است؛ از این‌رو همه می‌توانند از این برهان استفاده کنند.
2. کمک گرفتن از طبیعت: به خلقت و آفریده‌‌های خدا اشاره کنیم و او را با عجایب آنها آشنا سازیم. قدرت خداوند را در آفرینش مخلوقاتش در آسمان و زمین و دریاها به فرزندان خود نشان دهیم.

در قرآن کریم آیات بسیاری وجود دارد که ما را به تفکر  در طبیعت دعوت می‌کند؛ مثلاً در قرآن می‌خوانیم: «و خدا به زنبور عسل وحی کرد که از کوه‌ها و درختان و سقف‌های رفیع منزل گیرید و سپس از میوه‌های شیرین تغذیه کنید و راه پروردگارتان را به اطاعت بپویید، آن‌گاه از درون آنها شربت شیرینی به رنگ‌های مختلف بیرون آید که در آن شفای مردمان است».[4]

همچنین ما را به دقت در خلقت شتر و آسمان و کوه‌ها و زمین و... دعوت می‌کند و می‌فرماید: «آیا آنان به شتر نمی‌نگرند که چگونه آفریده شده است؟ و به آسمان نگاه نمی‌کنند که چگونه برافراشته شده؟! و به کوه‌‏ها که چگونه در جاى خود نصب گردیده! و به زمین که چگونه گسترده و هموار گشته است»؟![5]

 اگر عجایب و شگفتی‌های این مخلوقات خداوند را با زبانی ساده و کودکانه بیان کنیم او را تا حد زیادی با خدا آشنا کرده‌ایم.

3. پاسخ بسیاری از سؤال‌های کودک را می‌توانیم از قرآن بیابیم. برای مثال اگر کودک پرسید خدا کیست می‌توانیم این آیه را برایش بخوانیم: «خدا کسی است که آسمان‌ها و زمین را آفرید و آبی از آسمان فرو فرستاد و به وسیله‌ی آن میوه‌هایی را برای روزی شما از زمین بیرون آورد».[6] به او بگوییم «او مهربان‌ترین مهربانان است».[7] و مهربانی خدا را برای او به صورت ملموس تبیین کنیم.
4. برای او بیان کنیم که ما بسیاری از چیزها را نمی‌بینیم، ولی وجود دارند؛ مثل هوا و عقل، ولی نمی‌توان وجود آنها را انکار کرد. خدای متعال هم قطعا وجود دارد، اما دیده نمی‌شود: «چشم‌ها نمی‌توانند او را ببینند».[8]
5. بیان داستان‌های دینی مناسب: کودکان به قصه و داستان بسیار علاقه دارند. به ساده‌سازی حکایات و داستان‌های قرآنی و دینی، پیام‌های دینی را می‌توانیم غیر مستقیم و راحت منتقل کنیم. مثل داستان حضرت ابراهیم(ع) و بحث‌های او با مشرکان و بت‌پرستان و استدلال‌های زیبای آن‌حضرت برای اثبات خدا و یگانگی او.
6. استفاده از تجارب خود کودکان: برای تبیین مفهوم دین و نیاز ما به آن می‌توانیم از تجارب کودکان استفاده کنیم. برای مثال با نشان دادن برنامه‌ی هفتگی، پرسش‌هایی را مطرح کنیم تا به تدریج کودک را به مقصود خود نزدیک سازیم و بعد نتیجه‌گیری کنیم برنامه‌ای که از طرف خدا و به وسیله‌ی پیامبران برای ما آورده شده است، دین نام دارد.[9]

[1]. مظاهری، حسین، خانواده در اسلام، ص 121.

[2]. ابن فهد حلّی، جمال الدین احمد بن محمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، ص 332 – 333، بی‌جا، دار الکتب الاسلامی، چاپ اول، 1407ق.

[3]. شیخ طوسی، محمد بن حسن‏، الامالی، ص 677، قم، دار الثقافة، چاپ اول، 1414ق؛ محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، محقق، مصحح، مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، ج 4، ص 325، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1408ق.

[4]. نحل، 68- 69.

[5]. غاشیه، 17- 20. «أ فَلَا یَنظُرُونَ إِلىَ الْابِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ* وَ إِلىَ السَّمَاءِ کَیْفَ رُفِعَتْ* وَ إِلىَ الجِبَالِ کَیْفَ نُصِبَتْ* وَ إِلىَ الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ».

[6]. ابراهیم،32.

[7]. یوسف، 64.

[8] . انعام، 103.

[9]. برای مطالعه بیشتر، ر. ک: حیدری ابهری، غلامرضا، خداشناسی قرآنی کودکان؛ مظاهری، حسین، خانواده در اسلام؛ مکارم شیرازی، ناصر،

ده درس خدا شناسی برای جوانان.