علم و دانش مخالف جهل و نادانی است[1] و کسی که دارای علم و دانش باشد به او عالم گفته می شود، اما فضل دلالت بر زیادی در چیزی می کند[2] و مخالف نقص است.[3] به تعبیر دقیق تر عِلْم ادراک حقیقت چیزى است و بر دو گونه است:

1. ادراک ذات شیء

2. حکم کردن بر وجود چیزى با وجود چیز دیگر که برایش ثابت و موجود است یا نفى چیزى که از او دور و منفى است.[4]

در روایت  وارد شده است؛ خواب عالم (یعنى کسى که معرفت به نفس و معرفت به خالق دارد) عبادت است.

بنابراین کسی که دارای چنین خصوصیت و ویژگی باشد و صاحب علم و دانش باشد به او عالم گفته می شود.

فضل در آیات قرآن به دو معنا به کار رفته است:

1. برترى؛ 2. عطیّه، احسان و رحمت

اوّلى (برتری) ممکن است معنوى باشد؛ مانند: "فَما کانَ لَکُمْ عَلَیْنا مِنْ فَضْلٍ ..."؛[5] شما را بر ما برترى و فضیلتى نبود. "وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلًا"؛[6] و ما به داوود از سوى خود فضیلتى بزرگ بخشیدیم‏. و ممکن است مادّى باشد؛ مثل "وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلى‏ بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ"؛[7] خداوند بعضى از شما را بر بعضى دیگر از نظر روزى برترى داد.

امّا دوّمى؛ مثل "وَ لکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمِینَ"؛[8] ولی خدا صاحب احسان و رحمت است بر مردمان.

راغب می گوید: هر عطیّه‏اى را که بر معطى لازم نباشد فضل می گویند؛ یعنى احسان و رحمت و عطائی که خدا بر بندگان می کند بر خداوند لازم نیست، بلکه از روى لطف و کرم است؛ لذا به آن فضل می گوییم که زیادت است و گرنه بندگان حقى در نزد خدا ندارند.[9] لذا کسی که نسبت به دیگران یک فضل و برتری داشته باشد به او فاضل می گویند.

در روایت از پیامبر اسلام (ص) از هر دو واژه استفاده شده است: قال رسول الله: یَا عَلِیُّ نَوْمُ الْعَالِمِ أَفْضَلُ مِنْ عِبَادَةِ الْعَابِدِ یَا عَلِیُّ رَکْعَتَیْنِ یُصَلِّیهِمَا الْعَالِمُ أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ رَکْعَةٍ یُصَلِّیهَا الْعَابِد؛[10] پیامبر (ص) فرمود: یا علی خواب عالم از عبادت عابد برتر است، یا علی دو رکعت نمازی که عالم می خواند از هزار رکعتی که عابد می خواند برتر است.

نتیجه: با توجه به مطالب بالا می توان گفت: هر علمی فضل است، اما هر فضلی علم نیست، و به تعبیر فنی، بینشان عموم و خصوص مطلق است؛ از این رو می توان گفت هر عالمی فاضل است، اما این طور نیست که هر فاضلی عالم هم باشد. البته ناگفته نماند که اکنون در بیشتر موارد تعبیر "فاضل" منحصرا در افرادی که فضلشان در علمشان است به کار می رود.