عِدّه به کسر عین و فتح دال مشدّد، از ریشه عدد گرفته شده و به معناى گروه، شمردن، مدّت سوک زن به مرگ شوهر و ایّام حیض یا طُهْر زن است و در اصطلاح فقها عبارت از تـربـّص (حـالت انـتـظـار) شـرعـى اسـت کـه زن بـعـد از طـلاق و زوال نـکـاح و یـا وفـات لازم اسـت مـدّتـى درنـگ کـرده، سـپـس شـوهـر دیـگـر اخـتـیـار کند.[1]

امـورى کـه مـوجـب عدّه مى شوند عبارتند از: وفات، اقسام مختلف طلاق، فسخ عقد به واسطه عـیـبـها، انفساخ به مثل ارتداد یا اسلام و یا شیردادن، آمیزش اشتباهى و تمام شدنِ مدّت یا بخشش آن در ازدواج موقت. در همه اینها غیر از اوّلى شرط است که آمیزش کرده باشد.[2]

بنابر این انواع عدّه عبارت است از:

1 ـ عدّه طلاق

2 ـ عدّه وفات

3 ـ عدّه مفقود الاثر

4 ـ عده آمیزش اشتباهى

اینک به توضیح موارد یاد شده مى پردازیم :

عدّه طلاق

همه مراجع: اگر عادت ماهیانه مى‏بیند، بعد از آنکه در پاکى طلاقش داد، باید به مقدارى صبر کند که دو بار حیض ببیند و پاک شود. هنگامى که حیض سوم را دید، عده او تمام است. اگر عادت نمى‏بیند، ولى در سن زنانى است که عادت مى‏بینند، باید بعد از طلاق سه ماه عده نگه دارد.[3]

حال اگر شوهر، زن باردار را طلاق دهد، عده او چقدر است؟

همه مراجع: عده زن باردار، تا زمان به دنیا آمدن یا سقط شدن حمل او است.[4]

در باره عدّه ازدواج موقت نظر مراجع به این قرار است:

همه (به جز آیت الله فاضل): عدّه ازدواج موقّت - بعد از تمام شدن مدت یا بخشش آن از طرف شوهر – چنان چه عادت ماهیانه مى‏بیند، به مقدار دو حیض کامل است و اگر عادت نمى‏بیند، 45 روز است.[5]

آیت الله فاضل: عده ازدواج موقت - بعد از تمام شدن مدت یا بخشش آن از طرف شوهر – چنان چه عادت ماهیانه مى‏بیند، بنابر احتیاط واجب باید به مقدار دو حیض کامل و اگر عادت نمى‏بیند، 45 روز عده نگه دارد و در صورتی که آبستن است با وضع حمل و یا سقط جنین عدّه او تمام می شود.[6]

عدّه وفات

همه مراجع: باید چهار ماه و ده روز عده نگه دارد؛ خواه ازدواج دائم باشد یا موقت؛ شوهرش با او نزدیکى کرده باشد یا نه. حتى زن یائسه و صغیره نیز باید عده وفات نگه دارد و اگر باردار است، باید تا هنگام وضع حمل عده نگه دارد. اگر پیش از گذشتن چهار ماه و ده روز، فرزندش به دنیا آید، باید تا چهار ماه و ده روز از مرگ شوهر، عده را ادامه دهد.[7]

چند نکته:

1 ـ ملاک محاسبه عدّه ، ماه قمرى است.[8]

2 ـ ابـتـداى عدّه وفات از موقعى است که زن از مرگ شوهر مطلّع شود، البته این حکم به غـایـب بـودن شـوهـر اخـتـصـاص نـدارد، بـلکـه حـضـور او را هـم شـامـل مـى شـود. پـس اگـر بـه علّتى فوت او بر زن مخفى مانده باشد، از زمان آگاهى باید عدّه نگه دارد.[9]

3 ـ زنـى کـه در عدّه وفات است، حرام است لباس رنگارنگ بپوشد و سرمه بکشد و همچنین کارهاى دیگرى که زینت حساب شود بر او حرام مى باشد.[10]

عدّه مفقود الاثر

اگر مردى گم شود و غیبت او بگونه اى باشد که نه خبرى از وى برسد و نه اثرى از او ظاهر شود و مرده و زنده بودنش معلوم نباشد، چنانچه مالى از او باقى باشد که براى مـخـارج هـمـسرش خرج شود، یا ولىّ و سرپرست دارد که عهده دار مخارج همسرش شود، یا کسى باشد که بطور مجّانى مخارج او را عهده دار گردد، بر زن واجب است که صبر کند و انـتـظـار بکشد و هرگز جایز نیست که ازدواج کند، تا اینکه یقین کند همسرش مرده، یا وى را طـلاق داده اسـت، امـّا اگـر چـنانچه مالى از شوهرش نمانده، یا سرپرستى ندارد که خـرجـى او را بـدهـد و کـسـى نـبـاشد که بطور مجّانى مخارجش را بدهد، باز هم مى تواند صبر کند، و اگر صبر نکند و بخواهد ازدواج نماید، پیش حاکم شرع برود و حاکم شرع از تاریخ مراجعه چهار سال به زن مهلت مى دهد و در این مدّت از شوهرش جستجو مى شود، چـنـانـچـه مـرده یـا زنـده بـودن او مـعـلوم نـشـد، اگـر مـرد ولىّ یـا وکیل دارد حاکم به وى دستور مى دهد که زن را طلاق دهد و اگر اقدام نکرد او را مجبور مى کـند و اگر ولىّ نداشته باشد، یا اقدام نکند و اجبارش هم امکان نداشته باشد، خودِ حاکم او را طـلاق مـى دهـد، سـپـس زن چـهـار مـاه و ده روز عدّه وفات نگه مى دارد، سپس مى تواند ازدواج کند.[11]

اگـر بـعـد از جـسـتـجـو و تـمـام شـدن مـدّت (چـهـار سـال)، شـوهـر بـیـایـد، چـنـانـچـه قـبـل از طـلاق بـاشـد زن هـمسر اوست و اگر آمدن شوهر بعد از ازدواج همسرش با دیگرى بـاشـد شوهرِ اول حقى به آن زن ندارد و چنانچه در بین عدّه باشد، شوهر مى تواند به آن زن رجوع کند، یا به حال خودش باقى بگذارد تا عدّه اش تمام شده و از او جدا شود و امّا چنانچه بعد از تمام شدن عدّه و قبل از ازدواج باشد نمى تواند به وى رجوع کند.[12]

ولی در صورتی که در طلاق سوم نباشد می تواند مجددا او را به عقد خود در آورد.

عدّه آمیزش اشتباهى

اگر مرد غریبه اى با زنى به گمان اینکه عیال اوست نزدیکى کند، چه زن بداند که او شوهرش نیست، یا گمان کند شوهرش ‍ مى باشد، باید عدّه نگه دارد.[13]

مـدّت عـدّه آمیزش اشتباهى مانند عدّه طلاق است به تفصیلى که بیان شد.[14]،[15]

درخصوص ضرورت رعایت عده و در پاسخ به این سؤال که آیا با توجه به پیشرفت های علمی، استفاده از دارو (خوراکى - تزریقى) و یا به کار بردن وسایل پیشگیرى پزشکى، که به طور قطع از باردارى زن جلوگیرى می کند؛ آیا نگهداشتن عده لازم است، پاسخ مراجع معظم تقلید به این قرار است:

همه مراجع: آرى، باید عده نگه دارند.[16]

علت واقعى عده، مانند بسیاری از اسرار امور عالم، بر ما مخفى است و آنچه گفته مى‏شود - از قبیل انعقاد نطفه، حریم زوجیت و... - از حکمت‏هاى آن به شمار مى‏آید. از این رو اگر مرد سال‏ها نیز جدا از زن خود زندگى کند، یا در مسافرت باشد، باز باید زن عده نگه دارد.

اما در توضیح دلایل و حکمت های عده نگه داشتن زن باید گفت:

1. یکی از حکمت های آن، جلوگیری از مخلوط شدن نطفه ها در رحم زن است و برای این که اگر فرزندی متولد شد، به طور یقین مشخص باشد که مربوط به چه کسی است و در نتیجه محارم این فرزند معلوم باشد و وقتی این بچه بزرگ شد بداند با چه کسانی نمی تواند ازدواج کند و نیز مسئله ارث بردن او روشن شود.

لازم به ذکر است که خیلی زیاد بوده اند و هستند زنانی که از قرص های ضد بارداری و یا وسایل امروزی برای پیش گیری از انعقاد نطفه استفاده کرده اند، ولی در عین حال باردار شده اند.

2. یکی دیگر از حکمت های عده نگه داشتن زن این بوده که اگر زن بعد از مرگ شوهر فوراً ازدواج کند این مطلب با محبت و دوستی و حفظ احترام شوهر سابق سازگار نیست و به علاوه موجب جریحه دار ساختن عواطف بستگان متوفی است. رعایت حریم زندگانی و زناشویی حتی بعد از مرگ همسر موضوعی است فطری و لذا همیشه در قبایل مختلف آداب و رسوم گوناگونی بر این منظور بوده است. گرچه گاهی در این رسوم آن چنان افراط می کردند که عملاً زنان را در بن بست و اسارت قرار می دادند. آیه 234 بقره بر تمام خرافات و جنایات خط بطلان کشیده و به زنان بیوه اجازه می دهد بعد از نگه داری عده و حفظ حریم زوجیت گذشته، اقدام به ازدواج کنند.[17]

4. حکمت دیگر این موضوع رعایت شأن و منزلت زن و حفظ شخصیت وی در جامعه است، از آنجا که اسلام برای مقام زن ارزش و احترام ویژه ای قائل است با احکامی نظیر حجاب، عده نگهداشتن و ... از احتمال سوء استفاده و خدشه وارد کردن دیگران به حریم زن پیشگیری کرده است.

5. علاوه بر اینها ممکن است علل دیگری هم داشته باشد که بر ما روشن نیست، چون فلسفه واقعی احکام و نیز سرِّ تعداد دقیق این ایام که چرا 4 ماه و ده روز باشد و نه یکی دو روز کمتر یا بیشتر، بیان نمی کند و اگر ما قائل شدیم که خداوند، حکیم است و کارهایی که انجام می دهد و احکامی که برای بندگانش مشخص می کند، همه از روی حکمت و بر مبنای عقل سلیم است، نباید در آنها چون و چرا کنیم؛ و باید با توجه به حکمت و علم و قدرت مطلق الهی، بسیاری از احکام الهی را تعبداًً بپذیریم زیرا که اولاً حقیقت بندگی و عبودیت، پس از اعتقاد به خدای سبحان و صفات ربوبی او و حقانیت دین و احکام نورانی آن در گرو تسلیم و اطاعت محض و بی چون و چرا است. و در ثانی دستورات دین به همین شکل، کامل ترین دستورات است.[18]