کلمات معنادار که در یک زبان استعمال می‌شوند احیاناً غیر از آن معنای اصلی(معنای حقیقی) که دارند، یک یا چند معنای دیگر را می‌توان از آنها استفاده کرد، به این معانی که در طول معنای حقیقی است، «معانی مجازی» گفته می‌شود. برای نمونه؛ در کلام عربی و فارسی به حیوان درّنده‌ای که در جنگل زندگی می‌کند و خصوصیات مشخصی دارد «شیر» و در زبان عربی «أسد» گفته می‌شود، این معنای حقیقی‌اش است. اما گاهی به انسان شجاع در هر دو زبان؛ شیر (اسد) گفته می‌شود، ولی به کاربردن شیر برای انسان شجاع معنای مجازی است و حقیقتاً شیر (اسد) برای انسان شجاع وضع نشده است. استفاده از یک کلمه در معنای مجازی به علت مناسبتی است که بین معنای مجازی با معنای حقیقی وجود دارد که تفصیل آن مربوط به علم فصاحت و بلاغت است.
بنابراین؛ دو قاعده نام برده شده از قواعد ادبی است که در علم فصاحت و بلاغت کاربرد دارد، اما همین دو قاعده به علم اصول فقه نیز وارد شده و به همان معنایی که در علم ادبیات عرب به کاربرده شده، استفاده می‌شود.
قاعده «اقرب المجازات اولی»
اگر کلمه‌ای که استعمال شده دارای معنای حقیقی و حداقل دو معنای مجازی باشد، اما به علت قرینه‌ای نتوان معنای حقیقی را در آن جمله استفاده کرد، بین دو یا چند معنای مجازی آن، معنای مجازی استفاده می‌شود که اُنس ذهن به آن بیشتر باشد، به بیان دیگر؛ نزدیک‌ترین(اقرب) معنای مجازی به ذهن باشد. که به آن قاعدۀ «اقرب المجازات اولی» گفته می‌شود.
برای نمونه؛ وقتی انسانی می‌گوید: من شیری در حمام دیدم، منظورش شیر جنگل نیست! یعنی معنای حقیقی منظورش نیست از طرفی مثلاً در کلام عرب، شیر دارای دو معنای مجازی است، اول: انسان شجاع و دوم: انسانی که دهان بد بو دارد! اما مجاز اوّلی بیشتر در ذهن مردم جا گرفته است، پس در مثال، چون معنای حقیقی استفاده نمی‌شود، زیرا شیر جنگل در حمّام نیست! بین دو معنای مجازی مردّد می‌شویم، اما بنابر این قاعده، معنای جمله «من شیری در حمام دیدم» انسان شجاع است نه انسانی که دهان بد بو دارد.[1]
قاعده «المجاز اولی من الاشتراک»
اشتراک؛ یعنی این‌که یک کلمه به جز معنای مجازی، دو یا چند معنای حقیقی هم داشته باشد، پس اشتراک عبارت است از: وجود چند معنای حقیقی برای یک کلمه.[2] پس اگر مجاز با اشتراک تعارض پیدا کرد، یعنی در کلمه‌ای معنای حقیقی اول مشخص باشد، اما معنای دیگری که برایش آمده است ندانیم این معنا، معنای حقیقی دوم است(اشتراک) یا معنای مجازی؟ در این‌جا قاعده «المجاز اولی من الاشتراک» خود را نشان می‌دهد.
برخی از علمای اصول گفته‌اند: حمل بر معنای مجازی اولویّت دارد؛ مثلاً در آیات قرآن آمده است: «وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ...»؛[3] با زنانى که پدران شما با آنها ازدواج کرده‌اند، هرگز ازدواج نکنید... . کلمه «نکح» که در این آیه استفاده شده است به معنای نکاح (ازدواج) است؛ یعنی عقد ازدواج، معنای حقیقی نکاح است، اما معنای دیگری هم به آن نسبت داده شده که همان همبستری (وطی) است، حال این معنای دوم؛ معنای حقیقی دوم است برای نکاح یا معنای مجازی آن است؟
اگر گفته شود همبستری(وطی) هم معنای حقیقی نکاح است، پسر می‌تواند زنی را که پدرش به عقد در آورده ولی هنوز با او همبستر نشده است بعد از جدا شدن از پدر، برای خودش عقد کند، اما اگر گفته شود که همبستری(وطی) معنای مجازی نکاح است، به مجرّدی که پدر با زنی عقد بست، پسر در هیچ صورتی نمی‌تواند آن زن را بعداً برای خود به عقد ازدواج در آورد. در این مثال و مثال‌های مشابه است که گفته شده مجاز بر اشتراک اولویت دارد.[4]
علامه حلی در کتاب اصولی خود دلایل متعددی را برای رجحان مجاز بر اشتراک برشمرده است.[5]

---