درپاسخ به این سوال باید به نکات زیر توجه کرد:

اول. ارتداد اصحاب در روایات اهل سنت بسیار وسیع تر و با روایات زیاد و متواتر مطرح شده است که در اینجا فقط آدرس بخشی از این روایات را ذکر می کنیم:

1. شرح صحیح مسلم، نووی، ج 15-16، ص 5 و 59؛

2. عمدة القاری، 23/135؛

3. شرح صحیح بخاری، کرمانی، 23/63؛

4. التمهید، ابن عبدالبر، 2/291.

5.   صحیح بخاری، کتاب رقاق، باب 53، احادیث 6212؛ 2115

6. صحیح مسلم، کتاب فضائل، باب 9؛

7. مصابیح السنة، بغوی، 3/537.

8.   الترغیب والترهیب، منذری، 4/422؛

9. النهایة فی غریب الحدیث، ابن اثیر 5/274؛

10. فتح الباری، ابن حجر 11/475؛

11. عمدة القاری، عینی 23/142؛

12. ارشاد الساری، قسطلانی، 9/342.

در اینجا ما فقط یک روایت از روایات منابع اهل سنت را به عنوان نمونه متذکر می شویم و مراجعه به سایر منابع را به اهل معرفت واگذار می کنیم. [1] :   ابوهریره از رسول خدا (ص) نقل می کند که فرمود: من بر سر حوض ایستاده ام، در این هنگام گروهی حاضر می شوند که آنان را می شناسم. (مردی از مأموران خداوند که مراقب آنهاست)، از میان من و آنان خارج می شود و به آنها می گوید: بیایید (برویم) من می پرسم: به کجا؟ پاسخ می دهد: به خدا سوگند به سوی آتش. من می پرسم: گناه شان چیست؟ پاسخ می دهد: آنان پس از تو به افکار و عقاید گذشته ی خود بازگشتند. سپس گروه دیگری را می آوردند که آنان را می شناسم. مردی (از مأموران الهی که مراقب آنهاست) از میان من و آنان خارج می شود و به آنها می گوید: بیایید برویم، می پرسم: به کجا؟ پاسخ می دهد: به سوی آتش. می پرسم: گناه شان چیست؟ پاسخ می دهد: آنان پس از تو به افکار گذشته ی خویش بازگشتند. من گمان نمی کنم کسی از آنان نجات یابد مگر به تعداد شتران اندکی که از گله جدا شده و به خاطر نداشتن چوپان، گم و ضایع می شوند [2] (کنایه از این است که نجات یافتگان از نظر تعداد، بسیار اندک اند). [3]

اما در منابع شیعه تنها در دو کتاب اختصاص ( شیخ مفید ) و رجال کشی روایاتی در این زمینه آمده است که اکثر آنها از نظر سند ضعیف اند. تنها روایتی که در سندش علی بن حسن فضال است، موثق و سه روایت دیگر صحیح می‌باشند. [4] ، [5]

در هر حال این چهار روایت برفرض این که هیچ اشکالی در سندشان نباشد در اصطلاح علم حدیث "خبر واحد" اند که حجیت آنها مورد اتفاق همه علما نیست. اما بر فرض حجیت خبر واحد باید دید ارتداد در این روایات به چه معنا است؟ با توجه به کثرت و تواتر احادیث ارتداد صحابه در منابع معتبر اهل سنت، باید برادران اهل سنت پاسخ دهند که ارتداد اصحاب در این روایات به چه معنا است. هر معنایی را که آنان برای ارتداد مطرح شده در روایات بپذیرند ما نیز همان معنا را خواهیم پذیرفت.

دوم. این روایت با گزارش‌های تاریخی تطابق ندارد. چگونه می‌توان گفت که تنها این سه نفر بودند که از علی بن ابی طالب حمایت کردند؛ در حالی که ابن قتیبه و طبری گفته‌اند که جماعتی از بنی هاشم و دیگران به نشانه اعتراض به سقیفه در خانه علی بست نشستند و خانه علی را ترک نکردند، مگر بعد از تهدید و روشن کردن آتش در مقابل خانه. [6]

سوم. شیخ صدوق در کتاب خصال به نام برخی از کسانی که منکر خلافت بودند و به خلافت اعتراض داشتند اشاره و اعتراضات هر کدام از آنها را بیان کرده است. این اسامی به دوازده نفر می‌رسد.

چهارم. وجود اضطراب در متن این احادیث در تعداد این افراد صحت آنها را مشکوک می‌کند.

پنجم. چگونه ممکن است ایمان برخی از صحابه را که شیعه و سنی در بزرگی مقام آنها اتفاق دارند، انکار کرد. کسانی مانند بلال، حجر بن عدی، اویس قرنی و ... . همچنین بنی هاشم که در مسیر امام علی بودند و از آن تخلف نکردند و تنها به دلیل اقتدا به حضرت علی (ع) و حفظ مصالح عالیه اسلام سکوت کردند. [7]

ششم. درباره ارتداد مطرح شده در این روایات علمای شیعه تأویلاتی مطرح کرده‌اند. آیت الله سبحانی معتقد است که این ارتداد به معنای کفر و الحاد و بازگشت به جاهلیت نیست؛ بلکه مراد از آن عدم وفای به پیمانی است که در روز غدیر خم از آنها گرفته شده بود. روایتی که در آن حضرت علی (ع) از آنها خواست که فردا با سرهای تراشیده بیایند و تنها این سه نفر آمدند، شاهدی است بر این که مراد از ارتداد بقیه افراد کناره گیری از قتال و جنگ همراه حضرت علی (ع) بوده است. [8]

امام خمینی (ره) در کتاب طهارت خود در بحث از این که آیا مخالفان شیعه کافرند یا نه، می‌گوید: صدق اسلام بر افراد به صرف اعتقاد به الوهیت، توحید، نبوت و معاد (مورد آخر اختلافی است) محرز است.

ایشان امامت را از اصول مذهب شیعه و مخالفت با آن را سبب خروج از تشیع، نه اسلام می‌داند. ایشان در این بخش روایاتی را که در آنها به اهل سنت نسبت کفر داده شده است، بررسی می‌کند و معتقد است که این در این نسبت‌ها معنای کلامی کفر اراده نشده؛ چرا که این با اخبار مستفیضه بلکه متواتره در این باب و معاشرت شیعیان و ائمه با اهل سنت (حتی در مواردی که شائبه تقیه وجود ندارد) مخالف است. [9]

بنابراین چاره‌ای نیست به جز این که این موارد بر احکام باطنی حمل شود؛ مثلاً بر این حمل شود که ثواب در آخرت نصیب آنها نخواهد شد یا این که بگوییم کفر در این موارد به برخی از درجاب کفر اطلاق شده است؛ چرا که در روایات به تارک صلاة، زناکار و ... هم نسبت کفر داده شده است؛ اما این افراد کافر به معنای خاص خوانده نمی‌شوند. اما این که گفته شود آنها در حقیقت کافرند و احکام اسلام بر آنها به صورت ظاهری جاری می‌شود قابل توجیه نیست؛ چراکه گفته شد که اسلام چیزی به جز اعتقاد به اصول مذکوره نیست. [10]

امام خمینی در تحلیل این روایت نیز می‌گوید: اقرب آن است که مراد از ارتداد در این روایت‌ها شکستن پیمان ولایت و لو ظاهراً یا تقیةً باشد؛ نه ارتداد از اسلام. [11]

میرداماد نیز در کتاب نبراس الضیاء این ارتداد را به معنای انحراف از مسیر و غصب حق از اهلش دانسته است. [12]

هفتم. ممکن است برخی از این روایات، ساخته غلات و حشویه شیعه بوده باشد. آیت الله سبحانی در پایان بحث از این روایت چنین می‌گوید: گمان من این است که این روایت از جمله ساخته‌های غلات و حشویه برای تحکیم امر ولایت و نیرنگ در ایجاد اخلاص در بین شیعیان باشد؛ در حالی که غافل اند از این که این روایات با قرآن کریم و روایات امیرالمؤمنین [13] و امام سجاد (ع) [14] در مدح برخی از صحابه در تضاد است. [15]

هشتم. دیدگاه شیعه نسبت به صحابه مانند دیدگاه قرآن به صحابه است. قرآن در بسیاری از جاها از صحابه تمجید و در برخی از جاها برخی از آنها را مذمت کرده است. در قرآن در آیات بسیاری مانند بیعت تحت شجره از صحابه تجلیل شده است. در عین حال قرآن در بین صحابه منافقین را مذمت می‌کند. پس این که تمام صحابه عادل باشند، یا این که همه آنان مرتد شدند، با بیانات قرآن در تضاد است. [16]

اهل بیت نیز به روایت منابع تاریخی در مسئله خلافت همگی از حضرت علی (ع) حمایت کردند. اما این که فردی از بنی هاشم بوده باشد، دلیل بر این نیست که حتماً از شیعیان نیز باشد، یا این که در همه عمر در مسیر حق حرکت کرده باشد.

برای آگاهی بیشتر به پاسخ سؤال 1589 (سایت: 1970)، نمایه: معنای ارتداد صحابه و اثبات آن، مراجعه فرمائید.