قرآن نصایح بسیاری از لقمان به فرزندش را نقل می‌کند که البته عمومیت داشته و برای همگان نیز قابل استفاده است. از جمله آنهاست: «وَ اقْصِدْ فىِ مَشْیِکَ وَ اغْضُضْ مِن صَوْتِکَ  إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الحَمِیرِ»[1].
کلمه قصد به معنای معتدل و راست است[2] و در تعبیر «وَ اقْصِدْ فىِ مَشْیِکَ» به معنای میانه روی در راه رفتن است؛ یعنی نه آهسته و نه سریع راه برو. همچنین عبارت «وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ‏» به معنای آرام صحبت کردن و صدا را بالا نبردن است.[3]
عبارت «إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الحَمِیرِ» تعلیلی بر دستور بلند نکردن صدای انسان است.[4] وجه علت بودن این است که می‌گوید صدای خود را بالا مبر؛ زیرا بلند کردن صدا نشانه بزرگی و قدرت انسان نیست، همان‌گونه که می‌بینیم صدای الاغ صدای بلندی است اما این بلندی نه نشانه کمال است و نه نشانه بزرگی، بلکه حتی نشان از زشتی صدا است و بلندی صدا در الاغ با زشتی صدای او همراه گشته است؛ به بیان دیگر، انسان باید از بلند کردن صدای خود پرهیز کند؛ زیرا صدای الاغ در اوج بلندی قرار دارد اما همگان بر زشتی آن اذعان دارند. علاوه بر نقش ادبی این جمله، می‌توان به لحاظ بلاغی نیز برای این جمله نقشی قائل شد. این جمله در واقع استعاره‌‌ای است در بیان مبالغه برای نکوهش کسی که صدای خود را بالا ببرد، و با چنین تشبیهی، شخص را از بلند کردن صدا باز می‌دارد.[5]
در این‌جا توجه به این نکته ضروری است که حیوانات دارای عقل و فهم، نیستند؛ بنابراین چنین گفتارهایی آنها را رنجیده­ خاطر نخواهد کرد و بررسی ما در مورد این آیه تنها از این جهت است که آیا اصل این کلام تحقیر آمیز و توهین انگیز است و آیا شایسته خداوند است که از این ادبیات استفاده کند و حیوانات را این‌گونه مورد تحقیر خود قرار دهد؟
در ذیل این آیه، روایاتی وجود دارد که توجه به آنها در فهم حقیقی آیه، ضروری است. ابوبکر حضرمى می‌گوید: از امام صادق(ع) از مقصود گفتار خداوند عزوجل که می‌فرماید: «إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الحَمِیرِ» پرسیدم و ایشان فرمود: منظور عطسه ناهموار[6] و مردی است که صدایش را بلند کند، مگر این‌که دعوت کننده به دین باشد و یا اینکه قرآن را قرائت کند».[7]
«معاویة بن عمّار: از امام صادق(ع) در مورد قول خداى متعال «وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ‏» پرسیدم، فرمود: مراد از آن عطسه زشت است، و همچنین مردى که در جنگ صدایش را به صورتى زشت بلند کند، مگر این‌که مردم را به طرف خدا دعوت کند».[8]
البته برخی مفسران، آیه را بر معنای ظاهر آن دانسته‌ و این روایات را در مقام بیان یکی از مصادیق صدای بلند ذکر کرده‌اند.[9]
اما فهم صحیح این آیه و آیات مشابه، نیازمند توجه به این نکات است:
1. این نوع از عبارات، مقصود فی نفسه نیستند؛ یعنی خداوند در این آیه و آیات مشابه در مقام بیان این نکته نیست که صدای این حیوان چگونه است و چه صفتی دارد، بلکه در مقام ارائه مصداق کاملی از صدای بلند و زشت می‌باشد و تنها بدان جهت، چنین مثالی آورده است؛ مانند نمونه­ای دیگر: «آنان را چه شده که از تذکر و هشدار روى گردانند؟ * گویى گورخرانى وحشى و رمیده‏اند * که از [چنگال‏] شیرى گریخته‏اند»[10] است که تنها برای مثال است نه آن‌که توهینی به گورخران باشد!
2. کلمه «أَنْکَرَ» در این آیه أفعل تفضیل است[11] و نشانه این‌که در این صفت، این موصوف بالاترین حد را دارا است. اما این احتمال وجود دارد که استفاده از این کلمه تنها برای بیان مصداق مشخص و واضح برای عموم مورد استفاده قرار گرفته باشد؛ زیرا باور عمومی در آن زمان، زشت­تر از صدای الاغ را تصور نمی­کرد گرچه شاید در واقع بدتر از آن نیز وجود داشته باشد. این رویکرد در روایات نیز وجود دارد که أفعل تفضیل دارای معنای نسبی است. برای نمونه در چندین روایت، تعبیر «افضل الاعمال» در مورد کردارهای متفاوتی به کار رفته که این نشان از استفاده در معنای نسبی این صیغه دارد.[12]
3. در این آیه و آیات مشابه، نکوهشی متوجه الاغ نیست،‌ بلکه تنها یک صفت او که برای انسان‌ها ناپسند است – گرچه در واقع نیز ناپسند نباشد - برای تشبیه ذکر شده است. مانند نمونه­ای دیگر که در آن نیز، سرزنشی متوجه الاغ نبوده بلکه افرادی مورد سرزنش قرار می­گیرند که با وجود قابلیت­های بالاتر، از آنها استفاده نکرده و مانند حیوانات رفتار می­کنند: «وصف کسانى که عمل کردن به تورات به آنان تکلیف شده است، آن‌گاه به آن عمل نکردند، مانند درازگوشى است که کتاب‌‏هایى را [که هیچ آگاهى به محتویات آنها ندارد] حمل مى‌‏کند...».[13]

---