یکى از مفاهیمی که از نگاه ارزشی در قرآن کریم و آموزه‌‌های دینی به صورت وسیعى انعکاس یافته، موضوع «هجرت» است.
پیامبر اسلام(ص) با هجرت خود از مکه به مدینه از یک محیط محدود و خفقان ‌‏آور به یک محیط آزاد قدم گذارد و از یک جامعه بسته و ایستا به جامعه‌‌ای باز و پویا نقل مکان کرد، و همین «هجرت» تاریخ ساز بود که زمینه را براى رساندن پیام اسلام به گوش جهانیان آماده ساخت.
قرآن کریم در 24 مورد از مسئله هجرت سخن به میان آورده است، با تعابیر مختلفی؛ مانند «مهاجراً»، «مَنْ یُهاجِرْ»، «من هاجر»، «الذین هاجروا» و... .[1]
از جمله آیاتی که در آن مسئله هجرت مطرح شده، این آیه است: «وَ مَنْ یُهاجِرْ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ یَجِدْ فِی الْأَرْضِ مُراغَماً کَثیراً وَ سَعَةً وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیما»؛[2] کسى که در راه خدا هجرت کند، جاهاى امنِ فراوان و گسترده ‏اى در زمین مى‏یابد. و هر کس به عنوان مهاجرت به سوى خدا و پیامبر او، از خانه خود بیرون رود، سپس مرگش فرا رسد، پاداش او بر خدا است و خداوند، آمرزنده و مهربان است.
معناى این آیه شریفه این است که هر کس در راه خدا؛ یعنى به جهت کسب خشنودى خدا مهاجرت کند، و به این منظور از خانه و کاشانه‌‏اش چشم بپوشد که هم از نظر اعتقادى و هم از نظر عملى پاى‌ بند به دین خدا باشد، خواهد دید که در زمین نقاط بسیارى براى زندگى است. هر نقطه‌‏اى را که موانع نمى‌‏گذارد او در آن نقطه دین خدا را اقامه کند، با مهاجرت به نقطه‌‏اى دیگر با موانع به مقابله برمى‌‏خیزد، و آنها را از سر راه برمی‌‌دارد و آن وقت است که مى‌‏فهمد زمین خدا گسترده است.
مهاجرت به سوى خدا و رسول کنایه از مهاجرت به سرزمین اسلام است، سرزمینى که انسان‌ها مى‌‌‏توانند در آن‌جا با کتاب خدا و سنت رسول خدا(ص) آشنا شده، و سپس به آن دو عمل کنند. لزوم اجر و ثواب الهى بر خداى تعالى و به عهده گرفتن پاداش آنان از سوی خداوند: «فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ» تعبیر کنایى است که نزد خداوند اجرى جمیل و ثوابى جزیل است که به طور یقین و صد در صد بنده مهاجر آن اجر را دریافت خواهد کرد.^[3]
بنابر این مهاجران در هر صورت به پیروزى بزرگى دست می‌یابند. چه بتوانند خود را به مقصد برسانند و از آزادى و حریت در انجام وظایف بهره گیرند، و چه نتوانند و جان خود را در این راه از دست دهند؛ چرا که تمام پاداش‌هاى نیکوکاران بر خدا است.
قرآن کریم در آیه دیگر می‌فرماید: «وَ الَّذینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ»؛[4] آنها که پس از ستم دیدن در راه خدا، هجرت کردند، در این دنیا جایگاه (و مقام) خوبى به آنها مى ‏دهیم و پاداش آخرت، از آن هم بزرگ‌تر است اگر مى‌‏دانستند!
این آیه می‌گوید مقام مهاجران مقام فوق العاده پر ارجى است. هم خود پیامبر اسلام(ص) و هم مسلمانان بعد، همگى براى آنها احترام خاصى قائل بودند؛ چرا که آنها براى گسترش اسلام، به تمام زندگى خویش، پشت پا زدند، عده‌ای جان خود را به خطر انداختند، و بعضى از همه اموال خود چشم پوشیدند. تعبیر به «هاجَرُوا فِی اللَّهِ» که حتى کلمه «سبیل» هم در آن ذکر نشده، اشاره به نهایت اخلاص این مهاجران است که تنها براى خدا و در مسیر خدا و به خاطر رضاى او و حمایت و دفاع از آئینش دست به چنین هجرتى زدند، نه براى نجات جان خود و یا استفاده مادى دیگر.
در تفسیر جمله «لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً»، گفته‌‏اند: یعنى شهر خوبى چون مدینه را به جاى شهرى که آن را ترک کردند(مکه) برایشان فراهم آوردیم، زیرا کلمه «لنبوئنهم» از باب «بوأت له مکانا» است؛ یعنى مکانى را جهت جاى دادن کسى صاف کردم.[5]
در راستای اهمیت موضوع هجرت در مکتب اسلام، قرآن در جایی دیگر کسانی را که تن به ظلم داده و هجرت نکردند مورد سرزنش قرار می‌‌‌دهد:
«إِنَّ الَّذینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمی‏ أَنْفُسِهِمْ قالُوا فیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فیها فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصیرا»؛[6] کسانى که فرشتگان (قبض ارواح)، روح آنها را گرفتند، در حالى‌که به خویشتن ستم کرده بودند، به آنها گفتند: شما در چه حالى بودید؟ (و چرا با این‌که مسلمان بودید، در صفِ کفّار جاى داشتید؟!)، گفتند: ما در سرزمین خود، تحت فشار و مستضعف بودیم. آنها [فرشتگان‏] گفتند: مگر سرزمین خدا، پهناور نبود که مهاجرت کنید؟! آنها (عذرى نداشتند، و) جایگاهشان دوزخ است، و سرانجام بدى دارند.
از نظر اسلام، کسانى که در محیط کفر و شرک زندگى مى‏‌کنند ولى در آنها آمادگى ایمان به خدا وجود دارد، در صورتى که نتوانند به وظایف دینی خود عمل کنند، باید آن محیط را ترک کنند، مگر این‌که امکان هجرت وجود نداشته باشد. اگر کسى امکان هجرت داشته باشد و در عین حال در آن محیط زندگى کند، معلوم است که ایمان درستى ندارد و نمى‌‏توان بر ایمان چنین شخصى اعتماد کرد. قرآن کریم در این آیه این‌گونه افراد را ستمگران بر نفس خود مى‌‏داند و به آنها وعده عذاب جهنم مى‌‏دهد. این دو مطلب در قالب یک گفت‌وگوى کوتاه میان ملائکه و این‌گونه افراد که پس از مرگشان و در عالم برزخ صورت مى‌‏گیرد، آمده است.
پس از آن‌که فرشتگان چنین اشخاصى را که با ارتکاب این گناه بزرگ بر خود ستم کرده‌‏اند قبض روح نمودند، به آنها مى‌‏گویند: شما در دنیا چه حالتى داشتید و حال شما چگونه بود؟ آنها در پاسخ مى‌‏گویند: ما مستضعفان در زمین بودیم؛ یعنى در وطن خود از سوى مشرکان و کافران در تنگنا بودیم و نمى‌‏توانستیم ایمان خود را اظهار کنیم و شرایط محیط طورى بود که دریافت کلام حق بر ما دشوار بود. فرشتگان در پاسخ آنها مى‌‏گویند: مگر زمین خدا وسعت نداشت تا شما در آن هجرت کنید و از آن محیط خفقان ‏آور و شرک آلود به محیط سالم و توحیدى نقل مکان کنید؟[7]
طبق این آیه و آیات فراوان دیگر قرآن، اسلام با صراحت دستور می‌دهد اگر در محیطى به دلیل عواملى نتوانستید آنچه وظیفه دارید انجام دهید، به محیط و منطقه امن دیگرى هجرت نمایید؛ زیرا با وسعت جهان هستى نمی‌توان استدلال نمود که من در این‌جا زاده شدم و خانه و زندگی دارم.
علت این دستور نیز روشن است؛ زیرا اسلام جنبه منطقه‌‏اى ندارد، و وابسته و محدود به مکان و محیط معینى نیست و به این ترتیب علاقه‌‏هاى افراطى به محیط تولد و زادگاه و دیگر علایق مختلف از نظر اسلام نمی‌تواند مانع از هجرت مسلمان باشد؛ لذا مى‌‏بینیم در صدر اسلام، همه این علاقه‌‏ها به خاطر حفظ و پیشرفت اسلام بریده شد، و کسانی که طالب حق بودند خانه و کاشانه خود را رها کردند و به دنبال پیامبر(ص) از سرزمین کفر مهاجرت نمودند، تا در کنار آن‌حضرت بتوانند از جهل و شرک و بت‌پرستی نجات یابند.
موضوع هجرت در روایات نیز فراوان مطرح شده است، به عنوان نمونه:
1. «عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): هَاجِرُوا تُورِثُوا أَبْنَائَکُمْ مَجْداً.»؛[8] امام صادق(ع) از رسول خدا(ص) نقل می‌کند با هجرت خود برای فرزندانتان بزرگی و عظمت به ارث بگذارید.
2. «وَ الْهِجْرَةُ قَائِمَةٌ عَلَى حَدِّهَا الْأَوَّلِ مَا کَانَ لِلَّهِ فِی أَهْلِ الْأَرْضِ حَاجَةٌ مِنْ مُسْتَسِرِّ الْإِمَّةِ وَ مُعْلِنِهَا لَا یَقَعُ اسْمُ الْهِجْرَةِ عَلَى أَحَدٍ إِلَّا بِمَعْرِفَةِ الْحُجَّةِ فِی الْأَرْضِ فَمَنْ عَرَفَهَا وَ أَقَرَّ بِهَا فَهُوَ مُهَاجِرٌ وَ لَا یَقَعُ اسْمُ الِاسْتِضْعَافِ عَلَى مَنْ بَلَغَتْهُ الْحُجَّةُ فَسَمِعَتْهَا أُذُنُهُ وَ وَعَاهَا قَلْبُه»؛‏[9] هجرت، بر جایگاه ارزشى نخستین خود قرار دارد. خدا را به ایمان اهل زمین نیازى نیست، چه ایمان خود را پنهان دارند یا آشکار کنند. نام مهاجر را بر کسى نمى‌‏توان گذاشت جز آن‌کس که حجّت خدا بر روى زمین را بشناسد. هر کس حجّت خدا را شناخت، و به امامت او اقرار کرد مهاجر است. و نام مستضعف در دین، بر کسى که حجّت بر او تمام شد، و گوشش آن‌را شنید، و قلبش آن‌را دریافت، صدق نمى‏‌کند.
۳. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) ... وَ مَنْ مَاتَ مُهَاجِراً إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حُشِرَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَعَ أَصْحَابِ بَدْرٍ»؛[10] امام صادق(ع) از رسول خدا(ص) نقل می‌‌کند: هرکسی که در حال هجرت برای خدا از دنیا برود، روز رستاخیز با مجاهدان و شهیدان بدر محشور خواهد شد.

---