الف) معنای جمود و خمود:
جمود از ریشه «جمد» در اصل به معنای یخ بستن آب[1] و خشک شدن خون است.[2] و خمود از «خمد» به معنای فروکش کردن شعله آتش بدون این‌که کاملاً خاموش شود، به‌کار می‌رود،[3] که می‌توان آن‌را به معنای ضعیف شدن و کاهش شدید فعالیت دانست.
در زبان فارسی؛ «جمود» به معنای جامد شدن، افسرده و بی‌حرکت شدن، عدم انعطاف و در نهایت باز ایستادن از رشد و بالندگی است. «خمود» نیز به معنای بی‌حرکت شدن، و سرد شدن است.[4]
این دو کلمه به صورت مصطلح، جمود برای جمود فکری و خمود برای کسالت و بی‌تحرکی عملی به‌کار گرفته می‌شود.
ب) جمود و خمود از نگاه منابع اسلامی:
با این‌که در قرآن و احادیث، موضوع کسالت و تنبلی مورد بررسی و نقد قرار گرفته شده،[5] ولی  از این دو واژه برای اصطلاحی که در زبان فارسی از آن استفاده می‌شود یعنی جمود فکر و کسالت، به کار نرفته است، بلکه در معانی دیگر و مرتبط با معنای ریشه‌ای آن استعمال شده است.
1. جمود:
در قرآن؛ «جمود»، صفتی برای بی‌حرکت بودن کوه‌ها،[6] و خمود، صفتی برای بی‌حرکت بودن انسان‌ها[7](کنایه از مرگ) به کار رفته است.
در احادیث؛ «جمود» در معانی خشک شدن اشک چشم،[8] بخیل بودن[9] و خشکی در مقابل مرطوب بودن[10] به‌کار رفته است.
2. خمود:
در احادیث؛ «خمود»  به معنای خاموش شدن آتش،[11] و مرگ[12] آمده است. از جنبه مثبت نیز این واژه در روایتی از امام صادق(ع)، به معنای قرار گرفتن و ثابت ماندن است؛ از ایشان نقل شده است که حضرت علی(ع) در پاسخ کسی که پرسید: برای غضّ بصر(چشم فرو بستن از محرّمات) از چه چیزی کمک بگیریم، فرمود: «بِالْخُمُودِ تَحْتَ سُلْطَانِ الْمُطَّلِعِ عَلَى سِرِّکَ»؛[13] به وسیله خضوع و اطمینان پیدا کردن در تحت سلطنت و حکومت کسى که آگاه است بر باطن تو؛ یعنی برای این‌که بتوان چشم از محرمات پوشاند، باید به یاد آورد که خداوند عالم، به جمیع افعال و اعمال انسان مطّلع است و به هر چه می‌کند؛ اعم از نیک و بد، علم و احاطه دارد. انجام این راهکار موجب می‌شود میل به محرّمات از دل انسان زدوده ‏شود و از ارتکاب آن منصرف گردد.[14]

---