«علاء الدوله احمد بن محمد بن احمد بیابانکی سمنانی» از بزرگان تصوف ایرانی و از شاعران و نویسندگان سده‌های هفتم و هشتم هجری قمری بود.[1] برخی از مورّخان گفته‌اند او شیعه بوده است.[2]
وی در ماه ذیحجه سال 659 ق در روستای بیابانک که در دوازده کیلومتری جنوب غربی شهر سمنان واقع است، متولد شد.[3] و در شب جمعه 22 رجب 736 ق درگذشت.[4]
خاندان او از بزرگان و رجال سیاسى عصر بودند. عمویش مقام وزارت داشت و پدرش در دوران قدرت ارغون خان، حاکم بغداد و سراسر عراق بود، به همین مناسبت توانست از سن پانزده سالگى به شغل‌هاى دیوانى روى آورد.[5] وى مدتی در خدمت ارغون باقى بود، سپس به سمنان آمد و به عالم عرفان روى آورد.[6] او در حالی‌که عازم بغداد بود، مأمورین ارغون، او را دستگیر کردند، ولى وى پس از چندى از حبس گریخت و به سمنان رفت و شیخ نورالدین عبدالرحمن اسفراینى خرقه خویش را از بغداد براى او فرستاد.[7]
ظاهراً پس از برکنار شدن پدرش از مقامات دولتى و کشته‌شدن عمویش، علاقه او به امور دیوانى کمتر و توجهش به عالم تصوف بیشتر شد و به خدمت اسفراینى مرشد خویش رفت و به خلوت نشست؛ سپس راه حج و زیارت مکه در پیش گرفت و (در محرم 689 ق) به بغداد بازآمد و بار دیگر به کار ریاضت و خلوت پرداخت.
به‌طوری‌که از گزارش احوال او برمی‌آید در سال 683ق، هنگامى که در یکى از جنگ‌ها در رکاب ارغون خان می‌رفت، ناگهان انقلابى درونى به وى دست می‌دهد، و در سلک صوفیان و درویشان درمی‌آید و چون وابسته به طبقات متنعم جامعه بود، از جمله مشایخ بزرگ و متنفذ ایران گردید.[8]
علاء الدوله بیابانکی سمنانی املاک زیادى را بر صوفیانى که در طریقه او بودند وقف کرد.[9] از وى دیوان اشعار و تألیفات متعددى که جملگى روح عرفانى دارد به فارسى و عربى برجاى مانده است. او در مدت شانزده سال، 140 اربعین برآورد.[10]
شماره آثار او را به عربى و فارسى تا 300 نوشته‌اند؛ از آن جمله است: آداب الخلوة، رسالة موضح مقاصد المخلصین و مفضح عقائد المدعین‏، و کتاب الفلاح‏.[11]
مهم‌ترین اثر او کتاب مکاشفات است. شرح حال و افکار و نظریاتش را اقبال سیستانى زیر عنوان 40 مجلس یا ملفوظات شیخ علاء الدوله سمنانى نگاشته است. وى معاصر کمال الدین عبدالرزاق کاشانى بود و با او در خصوص مسئله وحدت وجود مباحثاتى داشته است و در رساله العروه نظریات محیى الدین ابن العربى را که عبدالرزاق کاشانى طرفدار او بود، رد کرده است.[12]

---