نماز جمعه یکی از عبادات اجتماعی اسلام است که در قرآن نیز به آن اشاره شده است و مردم نیز  در عمل به آن امر شده اند.[1] این عبادت به اجماع فریقین از واجبات است[2] که در زمان وجود معصوم(ع) باید اقامه شود. در زمان غیبت اگر چه برخی از فقها قائل به وجوب عینی و تعیینی نماز جمعه شده‌اند،[3] ولی اکثر آنان نظریۀ وجوب تخییری[4] نماز جمعه را پذیرفته‌اند از جمله این فقها؛ شیخ طوسی در کتاب نهایه‌اش است که می‌توان این نظریه را به او نسبت داد و در تبعیت از ایشان، عدۀ زیادی از فقها وجود دارند که نظریۀ شیخ طوسی را قبول کردند[5] به طوری که برخی بر این مطلب ادعای اجماع کرده اند؛ مثلا شهید شیخ زین الدین و  عالم محقق شیخ علی در شرح "القواعد" و برخی دیگر را می‌توان از جمله این افراد نام برد.[6]

اما فقها متأخر به روشنی این نظریه را اعلام کرده‌اند که به ذکر عبارات آنان بسنده می‌کنیم.

محقق کرکی: علما امامیه از زمان امامان معصوم(ع) تا زمان ما اجماع داشته و دارند که در زمان غیبت نماز جمعه وجوب عینی ندارد، بلکه وجوب آن تخییری است.[7]

وحید بهبهانی: از آن چه ذکر کردیم مشخص می‌شود که قول به وجوب تخییری نماز جمعه با افضلیت نماز جمعه اقوی است.[8]

سید حسین مجتهد کرکی(م 1001): ایشان کتابی دارد به نام "  اللمعة فى عدم عینیة صلاة الجمعة" که در آن اثبات وجوب تخییری نماز جمعه است.[9]

محمد بن حسن فرزند شهید ثانی: ایشان وجوب تخییری نماز جمعه را ثابت می‌داند.[10]

صاحب جواهر: وجوبی که در نماز جمعه ثابت شده است وجوب تخییری است.[11]

سید کاظم یزدی صاحب عروة الوثقی:  ایشان می‌گوید: "نماز جمعه در زمان غیبت امام -علیه و على آبائه الکرام أفضل الصلاة و السلام- واجب تخییرى است بنا بر اقوى."[12]

همچنین نظر فقهای معاصر در این زمینه چنین است:

آیت الله خویی: بر حسب اخبار و روایات، وجوب نماز جمعه، وجوب تخییری است.[13]

سید احمد خوانساری: ایشان قول به وجوب تخییری را به عدۀ زیادی از فقها نسبت می‌دهد.[14]

امام خمینی: در روز جمعه انسان مى‏تواند به جاى نماز ظهر دو رکعت نماز جمعه بخواند.[15]

آیت الله بهجت: در روز جمعه انسان مى‏تواند بنا بر أظهر به جاى نماز ظهر دو رکعت نماز جمعه بخواند و در عصر غیبت وجوب آن تخییرى است یعنى نماز جمعه کفایت از نماز ظهر مى‏کند.[16]

آیت الله خامنه‌ای: نماز جمعه در عصر غیبت واجب تخییری است.[17]

آیت الله سیستانی: مسأله نماز جمعه واجب تخییرى است.[18]

آیت الله فاضل لنکرانی و آیت الله مکارم شیرازی: نماز جمعه در زمان غیبت کبرى واجب تخییرى مى‏باشد، یعنى میان نماز جمعه و نماز ظهر مخیر است، ولى در زمانى که حکومت عدل اسلامى مى‏باشد و نماز جمعه اقامه شود، بهتر آن است که نماز جمعه خوانده شود.[19]

آیت الله وحید خراسانی: [نماز جمعه واجب تخییری است. به این معنا که] در زمان غیبت، مکلّف مخیر است که نماز ظهر بخواند یا با اجتماع شرایط- نماز جمعه بخواند، و احوط نماز ظهر است و افضل نماز جمعه است.[20]

آیت الله هادوی تهرانی: نماز جمعه و نماز ظهر واجب تخییری اند؛ یعنی فرد باید در ظهر روز جمعه یا نماز ظهر بخواند یا نماز جمعه؛ البته نماز جمعه افضل است ولی خواندن نماز ظهر مطابق با احتیاط است.[21]

در استدلال به این که وجوب نماز جمعه در عصر غیبت، وجوب تعیینی است یا تخییری، به برخی از روایات اشاره شده است ولی فقها در نهایت به اصول عملیه تمسک کرده‌اند و گفته‌اند: اگر شک کردیم که نماز جمعه در عصر غیبت وجوب تعیینی دارد یا وجوب تخییری (البته بعد از این که اصل مشروعیت آن در زمان غیبت ثابت شده باشد)، باید از قاعدۀ دوران امر بین تعیین و تخییر استفاده کنیم. بر طبق این قاعده[22] می‌گوییم: در چنین دورانی اصل این است که خصوصیت و تعیین نفی شود، که نتیجۀ این نفی خصوصیت، قطعاً وجوب تخییری است.[23]

[1]. سوره جمعه: آیه 9.

[2]. طباطبایی بروجردی، حسین، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر،ص 11، قم، 1416 ق.

[3]. این نسبت در رسالۀ نماز جمعه شهید ثانی مشهود است ولی مرحوم وحید بهبهانی نسبت این رساله و این قول را به شهید ثانی به شدت رد می‌کند. نک: وحید بهبهانی، محمد باقر، مصابیح الظلام، ج 1، ص 401، موسسه العلامة الوحید البهبهانی، قم، 1424 ق.

[4]. واجب تخییرى به این معنى که مکلّف در روز جمعه مخیر است که نماز جمعه را بخواند در صورتى که شرائطش موجود باشد، یا نماز ظهر به جا آورد پس اگر نماز جمعه را به جا آورد، کفایت از ظهر مى‏کند. نک: توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏1، ص 405،دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1424ق.

[5]. جعفریان، رسول، دوازده رساله فقهى درباره نماز جمعه، ص411، قم، بی‌جا، بی‌تا.

[6]. دوازده رساله فقهى درباره نماز جمعه، ص 606.

[7]. کرکی عاملی، علی بن حسین، رسائل محقق کرکی، ج 1،ص 147 و 148، کتابخانه آیت الله مرعشی و دفتر نشر اسلامی، قم، 1409ق.

[8]. مصابیح الظلام، ج 1، ص 403.

[9]. دوازده رساله فقهى درباره نماز جمعه، ص 86

.[10] استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار، ج‏7، ص: 262

[11]. نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج ‏11، ص 336، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.

[12]. یزدی طباطبایی، سید محمد کاظم، سؤال و جواب (للسید الیزدی)، ص 79، مرکز النشر العلوم الاسلامی، تهران، 1415ق.

[13]. خویی، ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروة الوثقى، ج ‏6، ص 40 و 57، بی‌جا، بی‌تا.

[14]. خوانساری، سید احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، ج ‏1، ص 523، موسسه اسماعیلیان، قم، 1405ق.

[15]. این مطلب به معنای وجوب تخییری است نک: توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏1، ص 405.

[16]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏1، ص 406.

[17]. خامنه‌ای، سید علی، اجوبة الاستفتاءات، س 606 و 611؛ با استفاده از نرم افزار پرسمان.

[18]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏1، ص 405.

[19]. همان، ص 406.

[20]. وحید خراسانى، حسین، توضیح المسائل، ص 151، م 739، مدرسه امام باقر علیه السلام، قم، نهم، 1428 ه‍ ق.

[21]. ن. ک: پایگاه اطلاع رسانی و استفتائات معظم له.

[22]. در دوران امر بین تعیین و تخییر براءة عقلی و نقلی  بر عدم تعین و خصوصیت است.

[23]. نک: التنقیح فی شرح العروة الوثقى، ج ‏6، ص 57