روایتی که در پرسش از امام رضا(ع) بدان اشاره شده، چنین است:
«عَنْ أَبِی هَاشِمٍ‏ الْجَعْفَرِیِّ، قَالَ: کُنَّا عِنْدَ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَتَذَاکَرْنَا الْعَقْلَ‏ وَ الْأَدَبَ، فَقَالَ: «یَا أَبَا هَاشِمٍ‏، الْعَقْلُ‏ حِبَاءٌ مِنَ اللَّهِ، وَ الْأَدَبُ کُلْفَةٌ؛ فَمَنْ تَکَلَّفَ الْأَدَبَ، قَدَرَ عَلَیْهِ؛ وَ مَنْ تَکَلَّفَ الْعَقْلَ، لَمْ یَزْدَدْ بِذلِکَ إِلَّا جَهْلا»؛[1]
ابوهاشم می‌گوید: خدمت امام رضا(ع) بودم و از عقل و ادب گفت‌وگو می‌کردیم، حضرت فرمود: اى ابو‌هاشم عقل موهبت خدا است و ادب با رنج و سختى به دست می‌آید، پس کسى که در کسب ادب زحمت کشد آن‌را به دست می‌آورد و کسى که در کسب عقل تلاش کند بر نادانى خویش می‌افزاید.
این حدیث، حدیثی صحیح است، و آنچه از ظاهر آن می‌توان فهمید آن است که عقل، قوه‌ای است که خدای متعال آن‌را در نهاد و سرشت آدمی به ودیعه نهاده و راهی برای به دست آوردن آن نیست؛ یعنی اگر کسی در اصل خلقت از استعداد مرتبط با عقل کم‌بهره بود، سعی و تلاش وی در بالا بردن آن نتیجه چندان چشم‌گیری نخواهد داشت.
به عبارت دیگر، عقل گوهر گرانبهایی است که خداوند نورش را در قلب انسان قرار داده و وسیله هدایت برای به دست آوردن خیر دنیا و آخرت می‌باشد؛ لذا انسان هیچ قدرتی در کسب این جوهر ندارد، چنان‌که مجانین و موجودات دیگر از آن بی‌بهره‌اند؛ از این‌رو کسی که در به دست آوردنش تلاش کند، سعی بیهوده‌ای نموده است. و بر جهل خویش افزوده است؛ چون معتقد است به این‌که می‌تواند به چیزی دست پیدا کند که در توانش نیست. مانند کسی که بهره‌ای از علم و دانش ندارد، اگر بخواهد خود را دانشمند جلوه دهد، در نهایت چیزی جز رسوایی نصیبش نمی‌شود.
به همین ترتیب، فردی که از توانایی و استعداد اندکی برخوردار باشد، اگر بخواهد خود را زیرک و عاقل نشان دهد، جز شرمساری نتیجه‌ای نخواهد گرفت.
اما ادب این‌گونه نیست، بلکه صفتی است دست‌یافتنی و انسان این توان را دارد که با استفاده از همان استعداد و هوشی که به او داده شده است، آن‌را با تلاش و کوشش به دست آورد، اگر چه هیچ سهمی از آن در وجودش نباشد.
این‌که گفته می‌شود که هوش انسان با ترفندهایی قابل افزایش است، در حقیقت به معنای آموزش بهره‌برداری صحیح از همان میزان هوش خدادادی است که شاید همه آن به کار گرفته نشده باشد. در همین راستاست که پروردگار همواره در قرآن کریم، به بهره برداری از عقل توصیه فرموده و آنانی که از عقل خویش استفاده نمی‌کنند را مورد نکوهش قرار داده است.
به هر حال،  ادب نامی است که بر هر ریاضت پسندیده‌ای که انسان با تلاش آن‌را به دست می‌آورد، گذارده می‌شود.
علی(ع) در این‌باره می‌فرماید: «الآداب حلل مجدّدة»؛[2] خوهاى پسندیده زیورهایى است تازه و نو (که کهنه نمی‌شود).
 یعنى همان‌گونه که شخص به زیورها مزین می‌شود، به آداب هم مزین می‌شود؛ مانند مزین شدن به دانش، مزین شدن به برخورد نیکو و معاشرت با دیگران، و ... .
البته اگر کسی بگوید در این‌که اصل جوهر عقل از خدای تعالی است، بحثی در آن نیست، اما آیا درجات بالای آن که بر اثر تجارب، معارف و فضایل به دست می‌آید، نیز از خدا است، یا بشر در پرورش آن دخالت دارد؟
پاسخ این است که ظاهر این حدیث و ظاهر سخن امام باقر(ع) «إنّما یداق اللّه العباد فی الحساب یوم القیامة على قدر ما آتاهم من العقول فی الدنیا»،[3] و روایات فراوان دیگر، اقتضا دارند که همه اینها از خدای تعالی است و این علوم و  تجارب، اگر چه سهمی در پرورش عقل دارند، اما علل فاعلی آن نیستند، بلکه شرایط تحقق آن بوده و آنها هم از مبدأ فیاض، یعنی خدای متعال می‌باشند.[4]

---