علم افلاک در حکمت قدیم

بر اساس نظریات حکمای پیشین، عالم خلقت به­طور کلی متشکل از سه مرتبه است: عالم عقول(مجردات)، عالم نفوس(واسطه بین ماده و مجرد)، و عالم اجسام یا عالم ماده. خودِ عالم اجسام یا عالم ماده نیز بر دو قسم است؛ اجسام عنصری و اجسام اثیری. اجسام عنصری همان مادۀ ظاهری و دنیوی است­که از عناصر مادی تشکیل شده که همواره در حال تغییر و تبدیل است، اما اجسام اثیری دارای صورتی ثابت و پایدار بوده و از ماده­ای لطیف خلق شده­اند.[1] منظور از افلاک که موضوع بحث ما است همین مرتبۀ اجسام اثیری است.[2]

طبق جهان شناسیِ حکمت قدیم، عنصریات(ماده عنصری)، منفعل و تحت تأثیر اثیریات(اجسام اثیری) است.

افلاک یا عوالم اثیری خود متشکل از مراتبی هستند که بر عالم عناصر اربعه احاطه دارند. نخستین فلک که بر عالم عناصر احاطه دارد، فلک اول یا فلک قمر نامیده شده؛ به این دلیل که در این فلک، کوکبِ قمر واقع شده است(به همین واسطه به عالم عنصری، عالم تحث فلک قمر نیز گفته می­شود). فلک دوم فلک عطارد است ­که به­صورت محدّب بعد از فلک اوّل واقع شده و احاطه بر فلک قمر همچنین عالم عناصر مادی دارد. به همین ترتیب افلاک بعدی که هر کدام به­نام یکی از کواکب نامیده شده­اند، به­صورت محاط بر هم واقع شده­اند که به ترتیب عبارت­اند از: فلک زهره، فلک شمس، فلک مریخ، فلک مشتری و فلک زحل. بعد از این افلاک هفت­گانه فلک هشتم یا فلک ثوابت واقع شده و خود بر برج­های دوازده گانه تقسیم شده است.[3] طبق نظریۀ قدما تأثیرات این برج­های دوازده گانه با تأثیرات هر یک از افلاک پایین­تر تداخل کرده و مجموعاً در تدبیر و پرورش خواص مختلف در موجودات عالم ماده، تأ­ثیر گذار هستند.[4]

آخرین فلکی که محیط بر تمامی افلاک است و آخرین حد از عالم ماده اعم از ماده عنصری و اثیری محسوب می­شود،  فلک اقصی یا فلک اطلس یا محدّد الجهات نام دارد. به این ترتیب عالم جسمانی اعم از عُنصریّات و اَثیریّات متشکل از نه فلکِ تو در تو بوده و هر فلک بالاتر بر افلاک و عوالم پائین­تر احاطه داشته و مدبّر آن محسوب می­شود.[5]

در حکمت قدیم برای هریک از افلاک خواصی قائل شده و نشانه­های خاصی قرار داده­اند که در هماهنگی با این افلاک است.[6] همچنین بخشی از علوم خفیه به شناخت روحانیت افلاک و شناخت خواص مرتبط به هریک از کواکب و نحوۀ تأثیر گذاری آنها برعالم ماده اختصاص دارد.[7]

در مورد صحت و سقم و حق و باطل این علوم و تحقیق در اصول علمی قدما همچنین آسیب­شناسی وابستگی به علم احکام نجوم (طالع شناسی و...) ، مباحث مهمی مطرح است که باید در مجالی گسترده­تر به آنها پرداخته شود. ولی به طور اجمال اشاره می­شود که طبق روایات اهل بیت(ع) آنچه در دست مدعیان این علوم است تنها بخشی ناقص و پر از اشتباهات بوده،[8] ضمن این­که ابتلا و وابستگی به علم نجوم و کهانت به دلیل انحرافات و آسیب­هایی که در ابعاد مختلف دارد، به شدت مورد مذمت قرار گرفته است.[9]

هفت آسمان در قرآن

آسمان یا سماء و خلقت و جایگاه والای آن در نظام هستی یکی از مفاهیم مهم قرآنی محسوب می­شود. با دقت در آیات قرآن در مورد سماء با خصوصیات ویژه­ای مواجه می­شویم. از جمله این­که خیرات و برکات از آسمان نازل می­شود و درهای آسمان برای برخی گشوده می­شود و آنچه از خیرات که وعده شده است در آسمان است.[10] همچنین در برخی آیات هشدار داده شده است که: «أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماء...»؛ آیا از کسی که در آسمان است در امان هستید.[11]

مجموعۀ این آیات، همچنین روایات فراوانی که در مورد آسمان وارد شده است، نشان می­دهد که آسمان امری فراتر از شناخت­های محدود بشری است.

بر اساس صریح آیات قرآنی، تمامی سیارات و اجرام سماوی و کهکشان­ها تنها زینت­های آسمان دنیا (آسمان اول) محسوب می­شوند[12]که ما از درک همین آسمان هم عاجزیم، حال آن­که آسمان خود هفت طبقه و هفت مرتبه را شامل است و آسمان­های بالاتر هرچه باشند، غیر از این محدوده و مرتبه­ای هستند که برای آسمان اول تعریف شده است.

با توجه به این­که در آیات و روایات آمده است آسمان­ها منزلگاه ملائکه­اند، و یا ملائکه از آسمان نازل مى‏شوند، و امر خداى تعالى را با خود به زمین مى‏آورند، یا این­که آسمان درهایى دارد که براى کفار باز نمى‏شود و... از طرفی می­دانیم که ملائکه از نور خلق شده و موجوداتی نوری هستند، بنابر این می­توان نتیجه گرفت که خلقت آسمان­ها و آسمانیان هیچ شباهت و ربطى با نظام جارى در زمین ندارد.[13]

قرآن کریم در این مورد می­فرماید: «فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فی‏ یَوْمَیْنِ وَ أَوْحى‏ فی‏ کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها وَ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابیحَ وَ حِفْظاً ذلِکَ تَقْدیرُ الْعَزیزِ الْعَلیم‏»؛[14] پس آنها را هفت آسمان در دو روز قرار داد و در هر آسمانی امر آن آسمان را وحی نمود و آسمان دنیا را با چراغ­هایی(ستارگان) زینت بخشیدیم و حفظ کردیم. این است تقدیر خداوند توانا و دانا.

با این حال، برخی از عالمان گذشته خواسته­اند هفت آسمان در قرآن را با هفت مرتبه از کواکب که برگرفته از هیئت قدیم(هیئت بطلمیوس) است تفسیر کنند، ولی این مطلب با مطالب قرآنی مطابقت ندارد؛ زیرا هفت آسمانی که در قرآن ذکر شده، به گونه­ای است که تمامی ستارگان و سیارات، تنها در مرتبه اول آن(سماء الدنیا ) واقع شده­اند.

از سوی دیگر دیدگاه عرفانی در مورد «افلاک نه­گانه» که آنها را عوالمی اثیری می­دانند -بر خلاف تفسیر صرفاً مادی از کواکب سبعه- از جهاتی مشابهت به مراتب بالاتری دارد که قرآن در مورد هفت آسمان مطرح کرده است.

در مورد جمع بین نظریه قدما در مورد افلاک و مقایسه آن با هفت آسمان در قرآن به نظر می­رسد که در هر دوره­ای، خواسته یا ناخواسته عده­ای تلاش کرده­اند که این حقیقت قرآنی را بر علم و دانش آن روز منطبق کنند که برخی تفاسیری مادی را در این زمینه در پی داشته است. از همین روی در تفاسیر قدما هم سعی شده است که هفت آسمان قرآن بر اساس هیئت قدیم تفسیر شود، ولی این مطلب با ظاهر قرآن منافات دارد. بنابر این، با توجه به ابهاماتی که فعلاً در مورد شناخت­های علمی در مورد آسمان و کیهان وجود دارد، نمی­توان در مورد تفسیر و تطبیق این حقیقت قرآنی با علوم مختلف قضاوت نمود.

از طرفی برخی از عرفا در بیانات خود در تفسیر هفت آسمان طریقه­ای مستقل از زبان علم هیئت قدیم را پیش گرفته و هفت آسمان را به عوالمی روحی تفسیر کرده­اند. از جمله ابن عربی مراد از هفت آسمان در قرآن را چنین بیان کرده است: «هفت آسمان، اشاره به عالم روحانیات دارد که اولین آن عالم ملکوت ارضیه و قوای نفسانیه و جن است. دومین آن، عالم نفس است. سوم عالم قلب، چهارم عالم عقل، پنجم عالم سرّ، ششم عالم روح، و هفتم عالم خفاء است. و امیر المومنین (ع) به همین مطلب اشاره دارد، آن­جا که می­فرماید: من بر راه­های آسمان آگاه­تر از راه­های زمین هستم».[15]

برای مطالعه بیشتر در این مورد می توانید به سوال 1756 (سایت: 1851) مراجعه کنید.