على بن الحسین بن على مسعودى هذلی(قبیله‌ای از عرب)،[1] با کنیه‌ی «ابوالحسن»[2] از مورّخان و جغرافى‏دانان نامى اسلام‏ است.[3] نسب او به عبدالله بن مسعود،[4] صحابی معروف رسول خدا(ص) می‌رسد.[5] محل تولد مسعودی شهر بابِل است،[6] اما به ناچار از آن‌جا به مصر هجرت نمود[7] و اکثر عمر خود را در مصر به سر برد.[8] البته برخی او را از اهالی مغرب می‌دانند.[9]

مسعودی به کشورهای هند، سوریه، شرق آفریقا،[10] چین، عمان، آذربایجان و فلسطین سفر کرد.[11] او هم‌چنین به برخی از شهرهای ایران؛ مانند سیستان، کرمان، گرگان و طبرستان[12] و نیز به شهر بصره سفر کرد.[13] سرانجام در سال 345[14] و یا 346[15] در مصر از دنیا رفت.[16]

مسعودی یکى از بزرگان و علمای سلف امامیه،[17] و هم‌عصر شیخ صدوق بود.[18] او شیخ بزرگوار،[19] ثقه،[20] فاضل،[21] معتقد به حق بود[22] که در حدیث نزد عامه و خاصه مورد اعتماد بود.[23]

او از راویان شیعی به شمار می‌رود.[24] و ظاهراً در شیعه بودن او بین مورخان و محدثان،[25] حتی در بین اهل‌سنت تردیدی وجود ندارند.[26] و نام کتاب‌های او بر این مطلب دلالت دارد،[27]و شواهدى براى شیعه بودن او وجود دارد.[28] اما برخی او را معتزلی مذهب می‌دانند.[29] شاید علت آن مشترک بودن لقب او با عتبه بن عبیدالله مسعودی و یا عبدالرحمن مسعودی که از علمای اهل‌سنت هستند، باشد.[30]

آثار و تألیفات

از آثار او می‌توان به کتاب‌های: «اثبات الوصیه للامام علی بن ابی‌طالب(ع)»، «مروج الذهب و معادن الجوهر فى تحف الاشراف و الملوک»، «ذخائر العلوم و ما کان فى سالف الدهور»، «الرسائل»، «الاستذکار لما مرّ فى سالف الاعصار»، «التاریخ فى اخبار الامم من العرب و العجم»، «التنبیه و الاشراف»، «خزائن الملک و سرّ العالمین»، «المقالات فى اصول الدیانات»، «اخبار الزمان و من اباده الحدثان»، «البیان فى اسماء الائمه» و «اخبار الخوارج» اشاره کرد.[31]

بیشتر تاریخ‌نگاران نویسنده کتاب اثبات الوصیة للإمام علی بن أبی طالب(ع) را مسعودی می‌دانند،[32] اما برخی از نویسندگان معاصر انتساب این کتاب را به دلیل تفاوت محتوای این کتاب با سبک و روش مسعودی در دیگر آثارش، صحیح نمی‌دانند.[33]

محتوای این کتاب در مورد پیامبران الهی و اوصیای آنها و هم‌چنین امام علی(ع) و امامان پس از او می‌باشد. برخی از مطالب این کتاب را می‌توان در کتاب‌های مهم شیعی؛ مانند کافی،[34] بصائر الدرجات،[35] دلائل الامامه و ... می‌توان یافت.

[1]. ابن ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محقق، مصحح، موسوی، حسن بن احمد، ابن مسیح، ابوالحسن، ج 1، ص 161، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1410ق.

[2]. یاقوت حموى، یاقوت بن عبد الله‏، معجم الأدباء، محقق، عباس، احسان‏، ج 4، ص 1705، بیروت، دار الغرب الإسلامی‏، چاپ اول، 1993 م‏.

[3]. امین عاملی‏، سید محسن، اعیان الشیعة، ج 8، ص 222، بیروت، دار التعارف للمطبوعات‏، 1406ق.

[4]. «عبدالله بن مسعود»، 2360؛ «جایگاه قرائت قرآن برخی از صحابه نزد پیامبر(ص)»، 47781؛ «جزئیت معوذتین برای قرآن از نگاه ابن مسعود»، 109562.

[5]. ابن حزم اندلسی‏، ابو محمد علی بن احمد، جمهرة انساب العرب‏، ص 197، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اوّل‏، 1418ق.97؛ معجم الأدباء، ج ‏4، ص  1705.

[6]. معجم الأدباء، ج‏ 4، ص  1705.

[7].  همان، ج‏ 4، ص  1706.

[8]. سبکى، عبد الوهاب بن على‏، طبقات الشافعیة الکبرى‏، محقق، طناحى، محمود محمد، حلو، عبد الفتاح محمد، ج 3، ص 456، قاهره، دار إحیاء الکتب العربیة، چاپ اول، بی‌تا.

[9]. معجم الأدباء، ج ‏4، ص 1705.

[10]. أعیان الشیعة، ج ‏8، ص 222.

[11]. برقعى، على اکبر، راهنماى دانشوران در ضبط نامها، نسب‏ها و نسبت‏ها، مقدمه نویس، برقعى، محمد باقر، ج 2، ص 261، قم، دفتر انتشارات اسلامى‏، چاپ اول، 1384ش‏

[12]. أعیان الشیعة، ج‏ 8، ص 222.

[13]. طبقات الشافعیة الکبرى، ج‏ 3، ص 456.

[14]. هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، محقق، مصحح، انصاری زنجانی خوئینی، محمد، ج 1، ص 171، قم، نشر الهادی، قم، چاپ اول، 1405ق.

[15]. معجم الأدباء، ج ‏4، ص 1705.

[16]. همان.

[17]. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، ج‏1، ص 161 و ص 615.

[18]. افندى، عبدالله بن عیسى‏بیگ‏، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، محقق، حسینى اشکورى، احمد، ج 3، ص 428، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی‏، چاپ اول، 1431ق.

[19]. شیخ حر عاملی، الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة(کلیات حدیث قدسی)، ص 51، تهران، دهقان، چاپ سوم، 1380ش؛ بحرانی، سید هاشم، حلیة الابرار فی أحوال محمّد و آله الأطهار(ع)، ج 2، ص 448، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1411ق.

[20]. ابن عساکر، على بن حسن‏، تاریخ مدینة دمشق‏، محقق، شیرى، على‏، ج 35، ص 21، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1415ق‏.

[21]. ابن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم فی معرفة نهج الحلال من علم النجوم (تاریخ علماء النجوم)، ص 126، قم، دار الذخائر، چاپ اول، 1368ق.

[22]. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، ج ‏1، ص 615.

[23]. کشى، محمد بن عمر، رجال الکشی- اختیار معرفة الرجال، تعلیقات، استر آبادی، میر داماد، محقق، مصحح، رجایى، مهدى‏، ج 1، ص 100، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، چاپ اول، 1363 ش.

[24]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 54، ص 312، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[25]. حائری مازندرانی، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی أحوال الرجال، ج 4، ص 391، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1416ق.

[26]. خوانسارى، محمد باقر بن زین العابدین‏، روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات‏، محقق، اسماعیلیان، اسد الله‏، ج 4، ص 281، قم، دهاقانى(اسماعیلیان)، چاپ اول، 1390ق‏.

[27]. منتهى المقال فی أحوال الرجال، ج ‏4، ص 391.

[28]. روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، ج ‏4، ص 281.

[29]. طبقات الشافعیة الکبرى، ج‏ 3، ص 456.

[30]. منتهى المقال فی أحوال الرجال، ج ‏4، ص 392 – 393.

[31]. معجم الأدباء، ج‏ 4، ص 1706.

[32]. نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة(رجال نجاشی)، ص 254، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، 1365ش؛ حلی، حسن بن علیّ بن داود، الرجال، ص 100، دانشگاه تهران، ‏چاپ اول‏، 1342ش؛ بحار الأنوار، ج ‏1، ص 36؛ منتهى المقال فی أحوال الرجال، ج ‏4، ص 390.

[33]. جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، ص 284، قم، انصاریان، چاپ سوم، 1376.

[34]. «احادیث کتاب شریف کافی»، 1528؛ «عرضه کتاب کافی بر امام زمان(عج)»، 2785؛ «زندگی‌نامه محمد بن یعقوب کلینی»، 52079.

[35]. «زندگینامه محمد بن حسن صفار و اعتبار روایات کتاب بصائر الدرجات»، 107367.