ماه شعبان ماهی است که روزی مؤمنان برای ماه مبارک رمضان افزون می‏شود، و بهشت در این ماه زینت می‏شود. به دلیل آن‌که روزی‏ مؤمنان در این ماه برای ماه رمضان تقسیم‏بندی می‏شود، نام این ماه را شعبان قرار داده‌اند. ماه شعبان ماهی است که به اعمال خوب انسان هفتاد برابر پاداش داده می‏شود، و کارهای زشت انسان آمرزیده می‏شود، و مورد مؤاخذه واقع نمی‌گردد و عمل نیک پذیرفته می‌گردد. خدا به بندگان نیک خود مباهات می‌نماید، و از عرش عظمت و قدرت خود به روزه‌داران و عبادت‏کنندگان نظر رحمت می‌افکند، و به سبب ایشان به حاملان عرش خود مباهات می‌نماید...».[1]

برخی از اعمال ماه شعبان

اعمال ماه شعبان به دو صورت مشترک و خاص است:

الف) مهم‌ترین اعمال مشترک ماه شعبان

1. مناجات شعبانیه: یکی از برجسته‌ترین اعمال ماه شعبان مناجاتی است که امام علی(ع) و فرزندان معصومش(ع) با استفاده از آن با خدایشان مناجات می‌کردند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ‏ دُعَائِی‏ إِذَا دَعْوَتُک‏ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیتُک وَ أَقْبِلْ عَلَی إِذَا نَاجَیتُک فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَیک وَ وَقَفْتُ بَینَ یدَیک مُسْتَکیناً [مسکیناً] لَک مُتَضَرِّعاً إِلَیک رَاجِیاً لِمَا لَدَیک ثَوَابِی [تَرَانِی‏] وَ تَعْلَمُ مَا فِی نَفْسِی وَ تَخْبُرُ حَاجَتِی وَ تَعْرِفُ ضَمِیرِی وَ لَا یخْفَی عَلَیک أَمْرُ مُنْقَلَبِی وَ مَثْوَای َ وَ مَا أُرِیدُ أَنْ أَبْدَأَ بِهِ مِنْ مَنْطِقِی وَ أَتَفَوَّهَ بِهِ مِنْ طَلِبَتِی وَ أَرْجُوهُ لِعَافِیتِی‏ وَ قَدْ جَرَتْ مَقَادِیرُک عَلَی یا سَیدِی فِیمَا یکونُ مِنِّی إِلَی آخِرِ عُمُرِی مِنْ سَرِیرَتِی وَ عَلَانِیتِی وَ بِیدِک لَا بِیدِ غَیرِک زِیادَتِی وَ نَقْصِی وَ نَفْعِی وَ ضُرِّی‏ ...».[2]
2. هر روز هفتاد مرتبه استغفار:[3] امام صادق‌(ع) فرمود: کسی که در هر روز از روزهای ماه شعبان هفتاد بار بگوید «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ الْحَی الْقَیومُ وَ أَتُوبُ إِلَیه‏...»، نام او در افق مبین ثبت می‏شود. راوی می‏گوید پرسیدم: افق مبین چیست؟ حضرت(ع) فرمود: زمینی در نزدیکی عرش است که در آن رودهایی جریان دارد و در آن رودها کاسه‌هایی به تعداد ستارگان(برای استفاده بهشتیان در آن) وجود دارد.[4]، [5]

همچنین امام رضا(ع) فرمود: «هر کسی در ماه شعبان هفتاد بار استغفار کند، خدا گناهان او را می‌آمرزد گرچه به شماره ستارگان باشد.[6]

3. دادن صدقه:[7] امام صادق(ع) فرموده است، هر کس در ماه شعبان صدقه‏ بدهد، خداوند آن‏ صدقه‏ را پرورش می‏دهد، همان‌گونه که شما بچه شتر را پرورش می‏دهید و روز قیامت در حالی‌که آن صدقه‏ به بزرگی کوه احد شده است، به او خواهد رسید.[8]
4. روزه گرفتن: پیامبر(ص) فرمود: شعبان ماه من است و رمضان ماه خدا است. هر کس یک روز از ماه من(شعبان) را روزه بگیرد، روز قیامت شفیع او خواهم بود. هر کس دو روز این ماه را روزه بگیرد خداوند گناه گذشته و آینده او را مورد بخشش قرار می‌دهد.[9] هر کسی سه روز از ماه شعبان را روزه بگیرد، به او گفته می‌شود که عمل خود را از اول آغاز کن.(یعنی به او گفته می‏شود، اعمال گذشته تو آمرزیده شده است، پس مواظب اعمال آینده خود باش...».[10]

همچنین امام صادق(ع) فرمود:

«کسی که سه روز از آخر شعبان را روزه بدارد، و آن‌را به ماه رمضان وصل کند، خدا روزه دو ماه پیاپی را برای او می‏نویسد».[11]

5. نماز پنج‌شنبه‌های ماه شعبان: پیامبر(ص) فرمود: «آسمان‌ها در هر پنج‌شنبه از ماه شعبان تزیین می‌شود و فرشتگان به خداوند می‌گویند خدایا! کسی که در این روز روزه گرفته است را مورد بخشش قرار بده. و کسی که در این روز دو رکعت نماز بخواند که در هر رکعت یک مرتبه سوره فاتحة الکتاب و صد مرتبه سوره توحید را بخواند و بعد از پایان نماز صد مرتبه بر پیامبر(ص) صلوات بفرستد، خداوند تمام حاجت از امور دین و دنیای او را مورد اجابت قرار می‌دهد...».
6. صلوات شعبانیه: امام سجاد(ع) در هر روز از ماه شعبان و هنگام زوال[12] و هم‌چنین در نیمه ماه شعبان این دعا را می‌خواند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ شَجَرَةِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعِ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفِ الْمَلَائِکةِ وَ مَعْدِنِ الْعِلْمِ وَ أَهْلِ بَیتِ الْوَحْی...».[13]
7. ذکر: پیامبر(ص) فرمود: کسی که در ماه شعبان هزار مرتبه «لا إِلهَ‏ إِلَّا اللَّهُ‏ وَ لَا نَعْبُدُ إِلَّا إِیاهُ‏ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ‏ وَ لَوْ کرِهَ الْمُشْرِکونَ‏» بگوید، خداوند برای او عبادت هزار سال را می‌نویسد و از او هزار گناه را محو می‌کند و در روز قیامت به گونه‌ای از قبرش بیرون می‌آید که صورت او مانند ماه شب چهارده می‌درخشد و خدا او را به عنوان صدّیق حساب می‌آورد.[14]

ب) مهم‌ترین اعمال خاص ماه شعبان

شب و روز اول ماه شعبان[15]

پیامبر(ص) فرمود: هر کس روز اول‏ ماه‏ شعبان‏ را روزه بگیرد، خداوند برای او هفتاد حسنه می‏نویسد که هر حسنه برابر با (ثواب) یک‌سال عبادت است.[16]

شب دوم ماه شعبان

پیامبر(ص) فرمود: کسی که در شب دوم از ماه شعبان پنجاه رکعت نماز بخواند که در هر رکعت یک مرتبه سوره فاتحه و سپس سوره یک مرتبه سوره توحید و معوذتین(سوره ناس و فلق)[17] را بخواند، خداوند به نویسندگان نامه اعمال دستور می‌دهد تا سال آینده گناهان بنده‌ام را ننویسید. هم‌چنین خداوند بخشی از عبادت اهل آسمان و زمین را برای او قرار می‌دهد...».[18]

شب سوم ماه شعبان

پیامبر(ص) فرمود: «کسی که در شب سوم از ماه شعبان دو رکعت نماز بخواند که در هر رکعت یک مرتبه سوره حمد و بیست و پنج مرتبه سوره توحید را بخواند، خداوند در روز قیامت برای او هشت در بهشت را باز می‌کند و هفت در جهنم را بر او می‌بندد و هزار لباس به او می‌پوشاند و  هزار تاج بر سر او می‌گذارد.[19]

شب و روز نیمه شعبان

1. احیا گرفتن: پیامبر(ص) فرمود: هر کس شب نیمه شعبان را زنده بدارد، روزی که دل‌ها می‏میرد، دل او نخواهد مرد.[20]
2. زیارت امام حسین(ع):[21] امام صادق(ع) فرمود: «کسی که امام حسین(ع) را شب نیمه شعبان زیارت کند، خداوند متعال گناهان گذشته و آینده‏ او را می‏آمرزد...».[22]
3. دعای کمیل:[23] امام علی(ع) فرمود: «قسم به خدایی که جان من به دست او است، هیچ بنده‌ای نیست که شب نیمه شعبان را احیا بگیرد و دعای حضرت خضر(دعای کمیل) را بخواند، مگر این‌که خدا دعای او را اجابت می‌کند.[24]
4. نماز جعفر طیار:[25] امام رضا(ع) فرمود: اگر دوست داشتید در شب نیمه شعبان عمل مستحبّی بجا آورید، نماز جعفر طیار را بخوانید.[26]

5. نماز: چهار رکعت نماز است که در هر رکعت یک مرتبه سوره حمد و صد مرتبه سوره توحید خوانده می‌شود و بعد از اتمام نماز این دعا خوانده می‌شود: «اللَّهُمَّ إِنِّی إِلَیک فَقِیرٌ، وَ مِنْ عَذابِک خائِفٌ، وَ بِک مُسْتَجِیرٌ، رَبِّ لا تُبَدِّلْ اسْمِی وَ لا تُغَیرْ جِسْمِی، رَبِّ لا تُجْهِدْ بَلائِی، رَبِّ لا تُشْمِتْ بِی أَعْدائِی، أَعُوذُ بِعَفْوِک مِنْ عِقابِک، وَ أَعُوذُ بِرَحْمَتِک مِنْ عَذابِک، وَ أَعُوذُ بِرِضاک مِنْ سَخَطِک، وَ أَعُوذُ بِک مِنْک، جَلَّ ثَناؤُک أَنْتَ کما أَثْنَیتَ عَلی‏ نَفْسِک، وَ فَوْقَ ما یقُولُ الْقائِلُونَ فِیک».[27]

برای این ماه و روز‌های این ماه اعمال دیگری نیز بیان شده است که می‌توان به کتاب‌های مرتبط در این زمینه مراجعه کرد.[28]

[1]. شیخ صدوق، فضائل الاشهر الثلاثه، محقق، مصحح، عرفانیان یزدی، غلامرضا، ص 46، قم، کتاب فروشی داوری، 1396ق.

[2]. سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنة، 685 – 687. ، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1409ق.

[3]. «تکرار ذکر"استغفرالله"»، 7028؛ «استغفار، آداب و شرایط»، 110598؛ «سید الاستغفار»، 107875؛ «لزوم استغفار پس از گناه»، 50318.

[4]. شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الأعمال، ص 165، قم، دار الشریف الرضی للنشر، چاپ دوم، 1406ق.

[5]. «افق مبین» و «افق اعلی» از نظر مفسران و عارفان، 102489.

[6]. شیخ صدوق، الامالی، ص 17، بیروت، اعلمی، چاپ پنجم، 1400ق.

[7]. ر. ک: «آداب صدقه دادن»، 81669؛ «صدقه و دفع نزول بلا»، 25192؛ «مقدار و مورد مصرف صدقه»، 4597.

[8]. فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج 2، ص 403، قم، رضی، چاپ اول، 1375ش.

[9]. ر. ک: «چگونگی امکان بخشیده شدن گناهان آینده»، 57664.

[10]. فضائل الأشهر الثلاثة، ص 44.

[11]. امالی، ص 670.

[12]. «معنای عند الزوال و پسین»، 2843.

[13]. الاقبال بالاعمال الحسنة، ج 2، ص 687، تهران.

[14]. همان، ج ‏2، ص 685.

[15]. « 12 رکعت نماز شب اول ماه شعبان»، 75113.

[16]. الامالی، ص 23.

[17]. «تفسیر سوره ناس»، 66062.

[18]. الاقبال بالاعمال الحسنة، ج ‏2، ص 688- 689.

[19]. همان، ج ‏2، ص 689.

[20]. ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص 77.

[21]. « ثواب زیارت امام حسین(ع)»، 48098.

[22]. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، محقق، مصحح، امینی، عبد الحسین، ص 174، نجف، دار المرتضویة، چاپ اول، 1356ش.

[23]. «نام‌گذاری دعای کمیل به دعای خضر»، 40531؛ «اعتبار و سند دعای کمیل»، 12626.

[24]. الاقبال بالاعمال الحسنة، ج ‏2، ص 706.

[25]. « نماز جعفر طیار»، 47577.

[26]. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، محقق، مصحح، لاجوردی، مهدی، ج 1، ص 293، تهران، نشر جهان، چاپ اول، 1378ق.

[27]. الاقبال بالاعمال الحسنة، ج ‏2، ص 695.

[28]. «ثواب روزه ی آخر شعبان»، 1375.