مقام محمود

«حمید» از «حمد» به معنای ستایش، از اسمای حسنای الهی است.

خداوند خود را به صفت حمید ستوده است و در آیه 79 سوره اسراء پیامبرش را وعده می‌دهد که اگر شب زنده‌داری کنی به مقام محمود دست می‌یابی:

«وَ مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسى‏ أَنْ یبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»؛ ای رسول ما پاسی از شب را به بیداری و شب زنده‌داری بگذار که این تهجد و نماز شب از خصائص تو است، امید است که پروردگارت تو را به مقام محمود مبعوث گرداند»!

از آن‌جا که در آیه دوم سوره فاتحه(سوره حمد) خداوند می‌فرماید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمین‏؛ تمام مراتب و درجات حمد و سپاس اختصاص به خداوند دارد که او پرورنده عالمیان است»، می‌توان این معنا را به دست آورد که اگر انسان به مقام محمود برسد، مظهر کامل و تمام الهی می‌شود و حمدی که در عالم می‌شود، به سوی محمود است.

به سخن دیگر، وقتی انسانی، مانند پیامبر(ص) در مقام متألّه و مظهریت آن نشسته است، همه حمد کنندگان، این مظهریت و وجه الله را می‌بینند و ستایش‌ها متوجه او می‌شود. بنابر این، مقام محمود، مقام وجه الله بودن است و چون هر موجودی به هنگام ستایش و حمد، متوجه وجه الله است، در حقیقت محمود همان وجه الله می‌شود؛ از این‌رو، هرگونه حمدی از هر حامدی به هر محمودی تعلق گیرد، آن حمد در حقیقت راجع به تو(پیامبر) است؛ چرا که آن مقام محمود از آن تو است! و این مقام، مقامی است که در آن تمام جمال و کمال الهی وجود دارد که همان متألّه بودن است.

خداوند مقام محمودیت مطلق را به پیامبر(ص) بخشید تا همه حمدها و ستایش‌ها متوجه او باشد؛ چرا که وی صادر نخست، تعین اول، خلق نخست، وجه الله کامل و تمام، مظهر کامل و تمام مقام الوهیت؛ بلکه هویت محض و مطلق است. پس هر کمال و جمالی از آن‌جا جاری می‌شود، و هر خیر و خوبی از آن خاستگاه بیرون می‌آید و آن مقام منیع محمود، ریشه و سرچشمه همه خوبی‌ها و وجودها و کمالات است. پس این‌گونه است که همه حمدها و ستایش‌ها به پیامبر(ص) در مقام محمود باز می‌گردد.

اگر هر حمدی از هر حامدی برای خود حضرت حق تعالی است، در مقام واسطه آنچه خلق و آفریده‌‌ها می‌بینند، تعین اول، صادر نخست، مظهر اول خلقی، یعنی حضرت ختمی مرتبت(ص) قراردارد. از این رو، چون آن‌حضرت در مقام محمود است، همه ستایش‌ها به او باز می‌گردد؛ چرا که مقام محمود همان مقام واسطیت در ظهور است که در آیات متعدد قرآن به اشکال مختلف تبیین شده است. از جمله در آیات سوره نجم از مقام تدلی، قاب قوسین او ادنی (نجم، آیه 9) سخن به میان آمده است تا بیان شود که وجه الله یعنی محمد(ص) همان حجاب بین ذات و مخلوقات و واسطه در ثبوت و اثبات هستی است. بنابر این، هر حمدی از دریچه محمدی به خداوند حمید می‌رسد؛ چرا که وجه الله است که نخست و در ظاهر دیده و ستوده می‌شود و از واسطیت آن‌حضرت(ص) است که آغاز تکثرات ظهوری تحقق می‌یابد.

اگر در مقام الوهیت هر حمدی از هر حامدی برای خود حضرت حق سبحانه تعالی است. (حمد، آیه 2) در مقام محمود یعنی مقام مظهریت، هر حمدی از هر حامدی برای حضرت محمد(ص) است. این همان مقام ولایت کبری است. از همین‌جا است که شفاعت از پیامبر(ص) به عنوان امری طبیعی برای حضرت(ص) ثابت می‌شود.

رسیدن به مقام محمود به تبع پیامبر(ص)و اهل بیت(ع)

چنان‌که گفته شد، مقام محمود از اختصاصات پیامبر(ص) است، ولی کسانی که محمدی می‌شوند می‌توانند از آثار این مقام بهره برند.[همچنان‌که این مقام برای اهل‌بیت(ع) پیامبر(ص) محقق بوده و در برخی دعاها و زیارات رسیدن به مقام محمود که ائمه(ع) از آن برخوردارند از خداوند درخواست شده است] برای محمدی شدن باید راهی را پیمود که خداوند برای آن‌حضرت(ص) تبیین و توصیف کرده است. خداوند در آیه 97 سوره اسراء می‌فرماید:

«وَ مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسى‏ أَنْ یبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً؛ و پاسی از شب را به زنده‌داری برخیز، در حالی که عبادتی افزون برای تو است. امید است که پروردگارت تو را به مقامی پسندیده برانگیزد».

در این آیه شب زنده‌داری به عنوان نافله و عبادتی افزون بر عبادت‌های دیگر که برای همگان وضع شده برای پیامبر(ص) وضع می‌شود.

شب زنده‌داری زمینه بهره‌مندی انسان از الهامات الهی را فراهم می‌آورد و مایه زدودن اشتغالات دنیایی از دل و ازدیاد صفای قلب انسان می‌شود[1]. تغییراتی که در شب در جان شب زنده‌داران پدید می آید موجب می‌شود تا انسان به مقاماتی خاص از جمله احسان برسد[2]. بر اساس آموزه‌های قرآنی مقام احسان مقام بسیار بزرگی است که می‌توان آن‌را قریب به مقامات پیامبران دانست؛ چرا که مقامی است که حکمت و یقین و اموری از این دست در جان آدمی پرورش می‌یابد.

خداوند با اشاره به برخی از اهل کتاب که به شب زنده‌داری می‌پرداختند،[3] از مؤمنان و یاران پیامبر[4] می‌خواهد این‌گونه باشند. از نظر قرآن تنها، متقین،[5] عبادالرحمان[6] و محسنان[7] همانند پیامبر(ص) به تهجد و شب زنده‌داری می‌پردازند و برایشان این عمل عبادی، گران و سخت نیست؛ چرا که ایشان قدر و ارزش شب زنده‌داری و اعمال نیمه شب‌ها را می‌دانند و برای رسیدن به آن مقامات الهی و انسانی تلاش می‌کنند تا با درک شب زنده‌داری به درک مقامات الهی نایل شوند.[8]

[1]. مزمل، 6.

[2]. ذاریات، 61و 71.

[3]. آل عمران، 311.

[4]. فتح، 92؛ مزمل، 20.

[5]. آل عمران، 51- 81.

[6]. فرقان، 36و 46.

[7]. ذاریات، 51- 81.

[8]. جواهردهی، علی، روزنامه کیهان، شماره 19719 به تاریخ 26/5/89، صفحه 6 (معارف).