احکام و دستورات الهی تنها ناظر به جنبه اخروی نیستند، بلکه علاوه بر نگاه جامع به زندگی اخروی، هنگام جعل و انشای حکم از سوی پروردگار، زندگی دنیوی انسان نیز چه از جهت فردی و چه از جهت اجتماعی لحاظ شده و با این رویکرد، احکام شرعی به‌وجود می‌آیند؛ زیرا زندگی انسان‌ها بر خلاف حیوانات، یک زندگی تعاملی و اجتماعی است که هر گونه ناامنی در اجتماع می‌تواند در انجام وظایف فردی او تأثیر گذار باشد. از این‌رو؛ پروردگار حکیم و دانا برای تنظیم روابط اجتماعی نیز قوانینی در نظر گرفته که می‌توانیم به احکام قصاص، حدود، دیات، زندان، و...، اشاره کنیم که برای مجازات فرد مرتکب و عبرت دیگر افراد شرور، وضع شده‌اند. چنان‌که پروردگار درباره قصاص می‌فرماید: «وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»؛[1] و براى شما در قصاص، زندگى است، اى صاحبان خِرد! شاید شما تقوا پیشه کنید.
حال سخن اینجاست که اگر مجازات تعیین شده شرعی در این دنیا اجرا شده باشد، آیا فرد مُجرم در آخرت نیز برای همین جرم و جنایت مجازات می‌شود یا خیر؟ در پاسخ به این سؤال از آیات و روایات وارده در این باب کمک خواهیم گرفت.
آیاتی از قرآن کریم درباره برخی از گناهان، دلالت بر بسنده نبودن عذاب دنیوی دارند و در مقابل، طبق برخی از روایات؛ عذاب اخروی را برای فردی که در دنیا مجازات شده نفی می‌کنند.
1. «إِنَّمَا جَزَاء الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَیَسْعَوْنَ فِی الأَرْضِ فَسَادًا أَن یُقَتَّلُواْ أَوْ یُصَلَّبُواْ أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِّنْ خِلافٍ أَوْ یُنفَوْاْ مِنَ الأَرْضِ ذَلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیَا وَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِیمٌ»؛[2] که خداوند متعال تصریح می‌فرماید قطع دست و پا و اعدام برای محارب و مفسد فی الارض جزای دنیوی آنان است و عذاب اخروی آنان بسیار سنگین‌تر خواهد بود. مگر این‌که پیش از اجرای حدود توبه کنند، چنان‌چه در آیه بعد می‌فرماید: «مگر آنها که پیش از دست یافتن شما بر آنان، توبه کنند پس بدانید [خدا توبه آنها را می‌پذیرد] خداوند آمرزنده و مهربان است».[3] البته توبه او تنها تأثیر در ساقط شدن حق اللَّه دارد و اما حق الناس بدون رضایت صاحبان حق، ساقط نخواهد شد.[4]
بنابر نظر برخی مفسران، از این آیه استفاده می‌شود که حتى اجراى حدود و مجازات‌هاى اسلامى مانع از کیفرهاى آخرت نخواهد گردید و قول کسی[5] را که می‌گوید اقامه حدود، معاصی را از بین می‌برد باطل می‌سازد.[6]
2. «إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَن تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»؛[7] که خداوند متعال به رواج دهندگان فاحشه و زشتکاری هم وعده عذاب در دنیا می‌دهد و هم وعده عذاب در آخرت.
بنا بر نظر علمای تفسیر، مراد از عذاب دنیوی اشاره به حدود و تعزیرات شرعیه، و عکس العمل‌هاى اجتماعى، و آثار شوم فردى آنها است که در همین دنیا دامنگیر مرتکبین این اعمال می‌شود، علاوه بر این؛ محرومیت آنها از حق شهادت، و محکوم بودنشان به فسق و رسوایى نیز از آثار دنیوى آن است. و اما عذاب دردناک آخرت، دورى از رحمت خدا و خشم و غضب الهى و آتش دوزخ مى‏باشد.[8]
3. آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یُجَادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لَا هُدًى وَ لَا کِتَابٍ مُّنِیرٍ - ثَانِیَ عِطْفِهِ لِیُضِلَّ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُ فِی الدُّنْیَا خِزْیٌ وَ نُذِیقُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَذَابَ الْحَرِیقِ»؛[9] در این آیه نیز پروردگار بزرگ، گمراه کنندگان مردم از راه حق را به عذاب در دنیا که همان کشتن و مذمت آنها باشد و عذاب در آخرت که همان دوزخ و جهنم باشد وعده می‌دهد.[10]
4. امام علی(ع) می‌فرماید: «مَا عَاقَبَ‏ اللَّهُ‏ عَبْداً مُؤْمِناً فِی هَذِهِ الدُّنْیَا إِلَّا کَانَ أَجْوَدَ وَ أَمْجَدَ مِنْ أَنْ یَعُودَ فِی عِقَابِهِ یَوْمَ الْقِیَامَة»؛[11] خداوند بزرگوارتر از آن است ‌تا فردی را که در دنیا مجازات نموده در آخرت نیز دوباره عذاب نماید.
5. از امام باقر(ع) درباره کسی که او را سنگسار کردند پرسیده شد که آیا در آخرت نیز عقاب می‌شود؟ امام فرمود: «خداوند بزرگوارتر از آن است که در قیامت او را دوباره عقاب نماید».[12]
در جمع میان آیات و روایات باید گفت؛ هرکدام از این دو گروه می‌تواند ناظر به یک جنبه از آنچه در واقع اتفاق می‌افتد باشد، بدین بیان که؛ باید میان افرادی که پس از اجرای مجازات دنیوی توبه نموده‌اند و با انجام اعمال نیک در صدد جبران برآمده‌اند و آنانی که توبه ننموده و یا جُرمشان به حدّی بوده که دنیا و بدن دنیوی آنان، قابلیت اجرای کامل مجازات‌ها را نداشته، تفاوت قائل شویم که گروه اول، مجازاتی را در آخرت متحمل نخواهند شد،[13] اما گروه دوم شایسته مجازاتی سنگین‌تر از مجازات دنیوی خواهند بود؛ زیرا در برخی موارد، تعیین خسارت ناشی از جُرم اساساً امکان‌پذیر نیست و حتی بر فرض امکان سنجش خسارت، مجازاتی متناسب با آن یافت نخواهد شد؛ چون هر جُرمی که در جامعه اتفاق می‌افتد علاوه بر آثار نامطلوب مادی که برای همگان  قابل درک است، اثر نامطلوب روانی و نامحسوس بر فرد آسیب دیده و بستگان او و حتی بر جامعه وارد می‌سازد که با هیچ معیار حقوقی و علمی، قابل سنجش و اندازه‌گیری نیست تا بتوان برایش مجازاتی متناسب در نظر گرفت. چطور می‌توان زیان‌های وارده از صدها سرقت، ده‌ها مورد تجاوز به عنف و یا قتل، معتاد کردن هزاران نفر و... را محاسبه کرد؟! آیا می‌شود هزار بار اعدام کرد؟! یا دوهزار سال، مُجرم را در حبس نگه‌داشت؟! از این‌رو؛ مجازات‌ دنیوی در بسیاری از موارد نمی‌تواند جایگزین کیفر آخرت شود، هر چند که در مواردی موجب کاهش آن خواهد شد.

---