حج گذشته از آثار و ثواب‌های اخروی که دارد، در دنیا نیز دارای آثار فراوان سیاسی، اجتماعی و معنوی است. این آثار و فواید می‌تواند به عنوان فلسفه یا حکمت حج مطرح شود. در روایات و سخنان ائمه(ع) اشاره‌های فراوانی به آثار حج شده است. جهت اختصار دو نمونه از این روایات را نقل می‌کنیم.
1. امام علی(ع) در یکی از خطبه‌های نهج البلاغه به یکی از آثار مهم معنوی حج؛ یعنی فروتنی و از بین رفتن روحیه تکبر اشاره می‌کند. آن‌حضرت می‌فرماید: آیا مشاهده نمى‌‏کنید که همانا خداوند سبحان، انسان‌‏هاى پیشین از آدم(ع) تا آیندگان این جهان را با سنگ‏‌هایى در مکّه آزمایش کرد که نه زیان مى‌‌‏رسانند، و نه نفعى دارند، نه مى‌‏بینند، و نه مى‌‏شنوند؟ این سنگ‌‏ها را خانه محترم خود قرار داده و آن‌را عامل پایدارى مردم گردانید. سپس کعبه را در سنگلاخ‌‏ترین مکان‌‏ها، بى‏‌گیاه‌‏ترین زمین‌‏ها، و کم فاصله‌‏ترین درّه‌‏ها، در میان کوه‏‌هاى خشن، سنگریزه‌‏هاى فراوان، و چشمه‌‏هاى کم آب، و آبادى‌‏هاى از هم دور قرار داد، که نه شتر، نه اسب و گاو و گوسفند، هیچ‌کدام در آن سرزمین آسایش ندارند. سپس آدم(ع) و فرزندانش را فرمان داد که به سوى کعبه برگردند، و آن‌را مرکز اجتماع و سر منزل مقصود و بار اندازشان گردانند، تا مردم با عشق قلب‏‌ها ، به سرعت از میان فلات و دشت‏‌هاى دور، و از درون شهرها، روستاها، درّه‌‏هاى عمیق، و جزایر از هم پراکنده دریاها به مکّه روى آورند، شانه‌‏هاى خود را بجنبانند، و گرداگرد کعبه لا اله الا اللّه بر زبان جارى سازند، و در اطراف خانه طواف کنند، و با موهاى آشفته، و بدن‏‌هاى پر گرد و غبار در حرکت باشند. لباس‏‌هاى خود را که نشانه شخصیّت هر فرد است در آورند، و با اصلاح نکردن موهاى سر، قیافه خود را تغییر دهند، که آزمونى بزرگ، و امتحانى سخت، و آزمایشى آشکار است براى پاکسازى و خالص شدن، که خداوند آن‌را سبب رحمت و رسیدن به بهشت قرار داد. اگر خداوند خانه محترمش، و مکان‌‏هاى انجام مراسم حج را، در میان باغ‌‏ها و نهرها، و سرزمین‌‏هاى سبز و هموار، و پردرخت و میوه، مناطقى آباد و داراى خانه‌‏ها و کاخ‌‏هاى بسیار، و آبادى‌‏هاى به هم پیوسته، در میان گندمزارها و باغات خرّم و پر از گل و گیاه، داراى مناظرى زیبا و پر آب، در وسط باغستانى شادى آفرین، و جادّه‌‏هاى آباد قرار مى‌‏داد، به همان اندازه که آزمایش ساده بود، پاداش نیز سبک‌‏تر مى‌‏شد. اگر پایه‌‏ها و بنیان کعبه، و سنگ‏‌هایى که در ساختمان آن به کار رفته از زمرّد سبز، و یاقوت سرخ، و داراى نور و روشنایى بود، دل‌‏ها دیرتر به شک و تردید مى‌‏رسیدند، و تلاش شیطان بر قلب‏‌ها کمتر اثر مى‌‏گذاشت، و وسوسه‌‏هاى پنهانى او در مردم کارگر نبود. در صورتى که خداوند بندگان خود را با انواع سختى‌‏ها مى‌‏آزماید، و با مشکلات زیاد به عبادت مى‏‌خواند، و به اقسام گرفتارى‌‏ها مبتلا مى‌‏سازد، تا کبر و خود پسندى را از دل‌‏هایشان خارج کند، و به جاى آن فروتنى آورد، و درهاى فضل و رحمتش را به روى‌‏شان بگشاید، و وسائل عفو و بخشش را به آسانى در اختیارشان گذارد. [1]
2. امام هشتم على بن موسى الرّضا(ع) در جواب از علّت و سرّ تشریع حجّ می‌فرماید:
الف. علّت به جاى آوردن حج، رفتن به سوى خدا و طلب کردن ثواب بسیار، و پاک شدن از جمیع گناهانی است که از انسان صادر شده است.
ب. حج براى این است که از اشتباهات گذشته توبه کرده و پاک شده و اعمال آینده خود را از سر گیرد؛ چرا که حج موجب آمرزش و کفّاره گناهان گذشته او خواهد بود و مانند فردى است که تازه به حدّ بلوغ رسیده و مکلّف شده باشد.
ج. علّت حجّ لوازم آن است؛ مانند خرج کردن و به حساب رسیدن اموال و به زحمت و مشقّت انداختن بدن و منع شدن از اعمالى شهوانى و بردن لذّات.
د. تقرّب‏ به پروردگار عزّ و جلّ به سبب عبادات و خضوع و فروتنى، و کشیدن سختی سفر طولانی در میان صحرا و درّه و دشت، در گرما و سرما، میان امن و خوف، در زمانى بس طولانى و پیوسته.
هـ. رسیدن منافع براى جمیع مردم،
و. خواستن حاجت از خدا و ترسیدن از او، و رها کردن و دور شدن از صفت زشت بى‌‏رحمى و سنگدلى و بی‌‌باکى.
ی. از یاد نبردن خدا، و او را فراموش نکردن و از غیر خدا امید بریدن، و به عمل پرداختن، و به حقوق رسیدگى کردن، و جلوگیرى نفس از فسادگرایى.
ط. نفع رساندن یا به منفعت رسیدن کسانى که در شرق یا غرب زمین زندگى مى‏‌کنند، در صحرا یا دریا به سر می‌‌برند، در حجّ شرکت کرده، یا نکرده‌‏‌اند، از تاجر و بازرگان، از واردکننده و فروشنده یا خریدار و مشترى، از کاسب و نیازمند.
س. برآوردن حاجات مردم اطراف و اکناف و آن مکان‌‌ها که امکان اجتماع حاجیان در آن است تا شاهد منافع خود باشند‏.[2]

---