انسان به گونه‌‏اى آفریده شده است که از کانال‌‏هاى مختلفى می‌‏تواند به اطلاعاتى دست یابد؛ از جمله:

1. امیال و غرایز و شهوات درونى: که او را به نیازهاى طبیعى جسمانی‌‏اش آگاه می‌‏کنند، مثل علم به گرسنگى، تشنگى و احساس درد و خستگى و... .
2. فطرت: او را در بر خواست‌‏هاى متعالى مطلع و به سمت آنها می‌‏کشاند؛ مانند، حس وابستگى و دلبستگى به موجود برتر (حس مذهبى یا پرستش)، حس حقیقت‌جویى، حس کمال‌خواهى و زیبایی‌طلبى و... .
3. عقل سلیم: او را بر بدیهیات اولیه آگاه می‌‏کند، مثل استحاله اجتماع یا ارتفاع نقیضین و اصل اصغریت و اکبریت و تساوى و تشابه و... . انسان این بدیهیات اولیه را پایه قرار می‌‏دهد و به واسطه‌ی اینها به استدلال و استنتاج می‌‏پردازد و معلومات جدیدى را تحصیل می‌‏نماید.
4. حواس پنج‌گانه: که ابزار جسمانى ارتباط انسان با جسم خود و با محیط پیرامون خود، بدون استفاده از ابزار صنعتى و یا با استفاده از این ابزارند. بیشتر اطلاعات انسان از این‌راه به دست می‌آید، تا آن‌جا که برخى سایر کانال‏ها را تکذیب و انکار کرده و تنها به این کانال اطلاعاتى معتقدند که حس‌گرایان یا حسیون و یا تجربیون نامیده می‌شوند.
5. وراثت: برخى اطلاعات به صورت موروثى و به واسطه‌ی ژن خاص به انسان منتقل شده و به صورت پنهان می‌‏ماند و در مواقع نیاز، نمود پیدا می‌‏کند، چنانچه برخى از حالات و صفات نیز چنین‌‏اند.
6. کسب اطلاعاتى از را کهانت و حرکت ستارگان، یا سحر و جادو و یا ارتباط با برخى از اجنه و امروزه از راه هیپنوتیزم و نیز از راه خواب و تأویل آن. این‌راه اگرچه تا حدودى فراطبیعى و غیر عادى است، اما اغلب به امور دنیوى محدود می‌‏شوند.

کانال‏هاى اطلاعاتى فوق بین نوع انسان مشترک و قابل تعلیم و تعلّم و انتقال‌‏اند و علمای علم النفس، معرفت‌‏شناسى و فلاسفه، اینها را به دو قسم کلى و حصولى تقسیم نموده‏‌اند و تفاصیل اینها در جاى خود آمده است که مجال بررسى اینها، در این مقال نیست.

7. الاهیون به راه اطلاع رسانى دیگرى به نام "ارتباط با غیب" نیز معتقدند، اما مادی‌گرایان و حسیون که غیب و عوالم ماوراءالطبیعه را منکرند - با شدت و جدّیت تمام - منکر این کانال اطلاعاتى بوده و مدعیان آن‌را به سحر و کهانت و جنون و... متهّم می‌‏کنند. اثبات و انکار این کانال مهم‌ترین منازعه‌‏اى بوده که همواره مدعیان رسالت و نبوت از یک‌سو و معاندان و لجوجان از سوى دیگر، با آن درگیر بوده‌‏اند و اختصاصى به عصر صنعت و علم و تمدن ندارد.[1]

از نظر محققان اسلامى این‌راه خود می‌تواند از طرق مختلف به دست آید:

1. الهامات قلبى: مثل الهامى که مادر موسى(ع) دریافت تا فرزندش را در صندوقى نهد و به نیل افکند و بر خدا توکل کند، تا خداوند موسى(ع) را به او برگردانیده و رسولش نماید.[2]
2. خواب‌‏هاى صادقه: چنانچه در مورد حضرت ابراهیم(ع) براى ذبح فرزندش اسماعیل(ع) می‌فرماید: "ابراهیم(ع) به اسماعیل(ع) گفت: اى پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح نمایم، نظر تو چیست؟ گفت: اى پدر! انجام ده آنچه را بدان امر شدى، اگر خدا خواهد مرا از صابران خواهى یافت".[3] همین‌طور اطلاع از فتح مکه در آینده، توسط پیامبر اکرم(ص) در خواب.[4]
3. وحى که خود چهارگونه محقق می‌‏شود: الف) بدون واسطه‌ی کلام الاهى به قلب یا سمع مخاطب آن می‌‏رسد. ب) ملکى به صورت واقعی‌‏اش رؤیت شده و او وحى را به مخاطبش ابلاغ می‌‏کند. ج) مخاطب تنها صداى ملک را می‌‏شود و پیام را را دریافت می‌‏کند، اما او را نمی‌‏بیند. د) مَلَک به صورت انسانى متمثل شده و پیام الاهی را به مخاطبش می‌‏رساند.[5]

اما باید توجه داشت که وجود این ارتباط مستلزم ثبوت مقام نبوت یا امامت براى مخاطب آن نیست، اگرچه هیچ رسولى یا امامى بدون این ارتباط متصور نیست. به عبارت دیگر، تمامى انبیا و اوصیا داراى این ارتباط به نحوى بوده‌‏اند، بلکه برخى مثل پیامبر اکرم(ص) از تمامى آن روش‌‏ها در زمان‌های مختلف بهره‌‏مند می‌شدند، اما این‌گونه نیست که هر کس چنین ارتباطى را داشته باشد، نبى یا وصى باشد. پس نبوت و امامت نبى یا امام(ع) باید از طُرقى دیگر - مثل ادعاى نبوت و امامت و ارائه‌ی معجزات و بشارت نبى قبلى یا بشارت نبى بر وصى(نص) و دلالت سایر شواهد و قرائن - اثبات شود.[6] از این‌رو اگرچه حضرت زهرا(س) و حضرت مریم(س) و ... مخاطب جبرائیل واقع شده‌‏اند، اما این گروه نبى یا امام نیستند.

4. سیر در عوالم ماوراءالطبیعه، در حال مکاشفه یا بیدارى و هوشیارى کامل، مثل معراج پیامبر(ص).[7]
5. مراجعه به اسنادى که در اختیار اهل آن قرار می‌‏گیرد، مثل علم به بواطن قرآن و تأویلات و تفاسیر آیات قرآن به واسطه‌ی معصومین(‏ع) و انتقال جفر جامع از امام علی(ع) به سایر ائمه(ع).
6. انتقال معلوماتى به دیگران از طریق لعاب دهان یا نیم خورده‌ی یکى از اولیاءالله یا بهره‌‏مندى از دم مسیحیایى یکى از اولیاءالله، مثل کرامتى که از کربلایى کاظم ساروقى به ظهور رسید و حافظ قرآن گردید.[8]

تفاصیل موارد فوق در بیشتر کتاب‌های معارف، در بحث نبوت و وحى آمده است و مکاشفات برخى از اولیاءالله و علمای دین را می‌توان در کتب تاریخ و سیره جست‌وجو کرد و یافت؛ و لکن توضیح مختصرى پیرامون "جفر جامع" در ذیل می‌آوریم:

امام على(ع) در مورد ارتباط خود با پیامبر(ص) فرمود: « آن گاه که کودک بودم، مرا در کنار خود نهاد و بر سینه خویش جا داد، و مرا در بستر خود مى‏خوابانید چنانکه تنم را به تن خویش مى‏سود و بوى خوش خود را به من مى‏بویانید... و من در پى او بودم- در سفر و حضر- چنانکه شتر بچّه در پى مادر. هر روز براى من از اخلاق خود نشانه‏اى بر پا مى‏داشت و مرا به پیروى آن مى‏گماشت.[9] همچنین امام(ع) در مورد علم غیبى خود می‌‏فرماید: "پیامبر(ص) مرا در بغل فشرد، پس زبان خود را در کام من گذارد و براى من از آن حضرت(ص) هزار باب از علم باز شد که از هر بابى، هزار باب دیگر باز می‌شود".[10] لذا باید گفت امام(ع) هیچ‌گاه از رسول خدا(ص) جدا نمی‌‏شد و دایم تحت تعلیم و تربیت ایشان بود.

"ابوحامد غزالى نوشته است که امام المتقین(على بن ابی‌طالب) را کتابى است به نام جفرجامع الدنیا والاخرة و آن کتاب مشتمل است بر تمام علوم و حقایق و دقایق و اسرار و مغیبات و خواص اشیا و اثرات ما فى العالم و خواص اسما و حروف، که به غیر از آن‌حضرت(ع) و یازده فرزند بزرگوارش‏(ع) که مقام امامت و ولایت را منصوصاً از رسول خدا(ص) دشتند، احدى بر آن مطلع نیست و به وراثت به ایشان رسیده است"[11]

"ثبت شده در آن کتاب کلمّا کان و ماهوکائن الى یوم القیامة، تمام را نوشت، حتى اسامى اولاد، نسل، دوستان و دشمنان آنها و آنچه بر سر هر یک وارد خواهد شد تا روز قیامت در آن کتاب ثبت گردید... . این جفرجامع با حروف رمز نوشته شد، و کلید فهم آن به وراثت به ائمه(‏ع) سپرده شده است و کسى جز ایشان قادر به فهم آن نیست... . غالب قضایا و وقایع مهمه که ائمه‌ی دین(ع) خبر می‌‏دادند از آن کتاب بود، از کلیات و جزئیات امور با خبر بودند، نوائب و مصائب وارده بر خود و اهل‌بیت خود و شیعیان را از همان کتاب استخراج می‌‏نمودند، چنان‌که در کتب اخبار کاملاً و مبسوطاً ثبت است...".[12]

این جفر، پوست بزى بود که به امر جبرئیل ذبح گردید و پوست دباغى و آماده آن، جدا شده است.[13] پس اخبار غیب توسط جبرئیل بر پیامبر(ص) ارائه و ایشان بر امام على(ع) املا نمود و ایشان آن‌قدر نوشت که کل پوست حتى قسمت دست‌‏ها و پاهاى آن پر شد و تمامى اخبار آینده و گذشته در آن ثبت و ضبط گردید و به وراثت به ائمه(‏ع) منتقل شده است. البته علم ائمه(‏ع) محدود به استفاده از این جفر جامع نبوده، بلکه هر یک از الهامات غیبى نیز بهره‌‏مند و داراى مکاشفات و ارتباطات خاصى با عالم ملکوت نیز بودند؛ چنانچه در جریان سفر امام حسین(ع) به کربلا، در منازل مختلف و در کربلا مشهور است، همان‌طور که از خواب‌‏هاى صادقه نیز خبرهاى غیبى و پیشامدها را قبل از وقوع آن دریافت می‌‏نمودند و از وقایع آتیه، بسان روز روشن در پیش چشمشان، خبر می‌‏دادند.

نکته‌ی دیگر این‌که، اطلاع بر غیب آیاتى که غیب را مخصوص خداوند متعال می‌‏داند و یا علم غیب را از نبى(ص) نفى می‌‏کند،[14] منافاتى ندارد؛ زیرا این آیات با آیات دیگرى که دالّ بر این هستند که خداوند خود برخى از بندگان را بر غیب تا حدودى مطلع مى‏گرداند،[15] تخصیص می‌‌‏خورد.

به عبارت دیگر، علم خداوند به غیب عالم، علمى ذاتى و ازلى است، اما علم اولیاءالله به غیب (آنچه بوده و هست و خواهد بود) علم عرضى و حصولى(دریافت از خداوند) و برگرفته از إذن و اجازه خداوند و محدود به آن مقدارى است که خداوند ایشان را بر آن مطلع می‌‏گرداند، نه بیشتر.

از طرف دیگر، این علم غیبى بدین معنا نیست که هیچ امرى بر آنها پوشیده نباشد، مثلاً در راه تبوک شتر پیامبر(ص) گم شد و اطلاعى از آن نداشت؛ کسى طعنه زد که چگونه پیامبرى هستى که از جاى شتر خود خبر ندارى؟! پیامبر(ص) فرمود: "به خدا قسم من نمی‌‏دانم مگر چیزى را که خدا به من تعلیم کند و اکنون خداوند مرا به آن دلالت نمود، آن شتر در فلان قسمت به واسطه گیر کرد مهارش به درختى، حبس شده است، بروید او را بیاورید".[16] چنانچه مشابه این در مورد امام صادق(ع) و کنیزش نیز آمده است.[17]

خلاصه این‌که، علم اولیاءالله به آنچه رخ داده و در حال رخ دادن است و یا رخ خواهد داد، از طریق ارتباط با عالم غیب (ماوراءالطبیعه) می‌‏باشد و از طرق عادى ادراک فراتر است. اما این ارتباط با غیب خود به صور مختلفى قابل تحقق است که براى برخى همه‌ی آن موارد جمع می‌‏شوند و در زمان‌ها و مکان‌های مختلف از آنها بهره‌‏مند می‌گردند و براى گروهى تنها ممکن است، یکى از این صُوَر میسّر گردد. مهم این است که تحقق این صور و تفاوت آنها، وابسته و متناسب با صفاى قلب و توان روحى افراد است.

گفتنی است که مقدّرات و حوادث عالم هستى (در دنیا و آخرت) قبل از پیدایش آنها رقم خورده است و - بدون این‌که انسان را مسلوب الاختیار نماید - بر کل عالم هستى از جمله انسان حاکم است و پس از نابودى دنیا نیز، آن حوادث - مضبوط و مشخص - ماندگارند و امور مربوط به هر انسانى به صورت نامه‌ی عمل او به او تحویل داده خواهد شد. با توجه به این مطلب است که ارتباط با غیب و اطلاع دقیق از قبل و حال و بعد معنا یافته و تصویر می‌یابد.[18]

[19]

[1]. قصص، 7؛ طه، 37- 40.

[2]. ذاریات، 52؛ حجر، 10 - 15.

[3]. صافات، 102 - 106.

[4]. فتح، 27.

[5]. شورى، 51 - 52.

[6]. ر. ک: سبحانى، جعفر، الالهیات، ج 3، ص 65 و 218.

[7]. اسراء، 1 - 2؛ ر. ک: تفاسیر ذیل این آیه.

[8]. ر. ک: محمدى رى شهرى، محمد، کربلایى کاظم، مؤسسه در راه حق.

[9]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، ص 300، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.

[10]. ر. ک: ابن طاووس، علی بن موسی، سعد السعود للنفوس منضود، ص 284، قم، دار الذخائر، چاپ اول، بی‌تا؛ «کسب علم بدون واسطه امام علی(ع) از پیامبر(ص)»، 91961.

[11]. ر. ک: شیرازى، سلطان الواعظین، شبهاى پیشاور، ص 928 -931، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1378ق.

[12]. همان.

[13]. همان، ص 931 - 936.

[14]. انعام، 50 و 59؛ کهف، 110؛ اعراف، 188؛ هود، 33؛ نمل، 66؛ آل عمران، 174 و... .

[15]. کهف، 64؛ جن، 26؛ آل عمران، 43 و 174؛ هود، 51؛ شورى، 53.

[16]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 8، ص 221 – 222، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[17]. همان، ج 1، ص 257؛ ر. ک: مصباح یزدى، محمد تقى، آموزش عقائد، ج 1 - 2، درس 39، ص 374 – 368، قم، سازمان تبلیغات اسلامى، چاپ ششم، 1370ش.

[18]. منابع و مآخذ: بی‌ریا، ناصر، روانشناسى رشد، ج 1، تهران، سمت، چاپ اول، 1375ش؛ جوادى آملى، عبداللَّه، تحریر تمهید القواعد، تهران، الزهرا، چاپ اول، 1375ش؛ همو، حیات عارفانه‌ی امام على علیه السلام، قم، اسراء، چاپ اول، 1380ش؛ همو، فطرت در قرآن، قم، اسراء، چاپ دوم، 1379ش؛ همو، معرفت‌‏شناسى در قرآن، قم، اسراء، چاپ دوم، 1379ش؛ حسینى، نعمت اللَّه، مردان علم در میدان عمل، قم، دفتر نشر اسلامى، 1375ش؛ سبحانى، جعفر، فرازهایى از تاریخ اسلام، تهران، مشعر، 1381ش؛ سلطان الواعظین، شیرازى، شبهاى پیشاور، ص 940 – 861، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1378ق؛ کیاشمشکى، ابوالفضل، ولایت در عرفان، تهران، دارالصادقین، چاپ اول، 1378ش؛ مصباح یزدى، محمد تقى، آموزش عقائد، ج 1 - 2، قم، سازمان تبلیغات اسلامى، چاپ ششم، 1370ش؛ همو، معارف قرآن، ج 4 - 5، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(ره)، چاپ اول، 1376ش.

[19]. «منابع علم امام (ع)»، 3024؛ «گستردگی علم امامان(ع)»، 30316؛ «علم امام(ع) به جزئیات )»، 107381؛ «علم امامان(ع) به امامت خویش »، 64767.