کتاب عیون الاخبار الرضا(ع) اثر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، معروف به «شیخ صدوق» است.[1]

انگیزه تألیف کتاب

شیخ صدوق در این کتاب بعد از اقرار و شهادت به یگانگی خدا و ولایت پیامبر اسلام(ص) و اهل ‌بیت(ع)، در مورد علت تألیف این کتاب می‌نویسد:

ابوالقاسم اسماعیل بن عبّاد(وزیر فخرالدوله[2] و متوفای 385)[3] دو قصیده در مورد امام رضا(ع) سرود که شامل درود و سلام به ساحت مقدس آن‌حضرت(ع) بود:

«یا سایرا زائرا إلی طوس                  مشهد طهر و أرض تقدیس

أبلغ الرضا و حط علی                          أکرم رمس الخیر مرموس‏»...[4]

(ای آن‌که به قصد زیارت به سمت شهر طوس رهسپاری، شهری پاک و سرزمینی مقدس! سلام مرا به حضرت رضا(ع) برسان و بار اقامت خود را در کنار بهترین مزار که بهترین فرد در آن دفن شده است بینداز...).

و از آن‌جا که او را دوست‌دار اهل‌بیت(ع) و معتقد به ولایت و امامت و اطاعت آن‏ بزرگواران ارزیابی کردم که به سادات احترام گذاشته و به شیعیان احسان می‌کند؛ چیزی را نزدش ارزش‌مندتر از دانش‌های اهل‌بیت(ع) نیافته و چون می‌خواستم محبّت‌‌های او را جبران کرده و خودم را به او نزدیک نموده و کوتاهی‌‏هایم را تلافی نمایم؛ لذا این کتاب را برای کتابخانه‌اش نگاشتم، به این امید که عذرم را بپذیرد و از تقصیرم درگذرد و امید و آرزویی که نسبت به او دارم را برآورد. خداوند متعال دست او را به عدل بگستراند و با حقّ، نام و مرامش را بلند آوازه گرداند، و توانایی‌اش را بر کارهای خیر مستدام بدارد و سختی‌ها را با لطف و کرمش آسان گرداند.[5]

محتوای کتاب

شیخ صدوق این کتاب را در 69 باب[6] و در ابواب مختلفی؛ مانند: روایات مربوط به نام، تولد،[7] امامت امام رضا(ع)،[8] اخبار زندگی امام کاظم(ع) با هارون الرشید،[9] مجموعه مناظرات امام رضا(ع) با اندیشمندان،[10] مناظرات امام(ع) با مأمون،[11] و ... تنظیم نموده است.

سندهای احادیث کتاب

در این کتاب علاوه بر احادیث قدسی،[12] احادیثی از پیامبر(ص)، ائمه اطهار(ع)، حضرت فاطمه(س)،[13] سخنانی از حضرت نجمه(مادر امام رضا)،[14] و نیز جماعتی از اهل مدینه[15] و... به چشم می‌خورد.

اهمیت کتاب

محتوای این کتاب در کتاب‌های مهم و معتبر بعدی؛ مانند اقبال الاعمال،[16]مهج الدعوات و منهج العبادات،[17] و بحارالانوار،[18] مورد استفاده قرار گرفته که نشان از اهمیت این کتاب دارد.

هم‌چنین اهمیت این کتاب باعث شده است که علمایی؛ مانند علی أصغر بن سید حسین حکیم، محدث جزائری سید نعمة الله بن عبدالله(متوفای 1112)، مولی هادی بنابی، محمد علی حزین بن أبی طالب(متوفای 1181) بر این کتاب شرح بنویسند.[19]

البته گفتنی است؛ ضمن پذیرش اهمیت این کتاب، اما نمی‌توان یک‌جا برای تمام احادیث آن نظر داد، بلکه هر یک از روایت‌های آن باید از جهت اعتبار مورد بررسی قرار گیرند؛ زیرا روایات ضعیف نیز در این کتاب دیده می‌شود.[20] به عنوان نمونه حدیث «... مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ‏ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع هَلْ کانَ اللَّهُ عَارِفاً بِنَفْسِهِ‏ قَبْلَ‏ أَنْ‏ یخْلُقَ‏ الْخَلْقَ‏ قَالَ‏ نَعَمْ‏ قُلْتُ یرِیهَا ...»،[21] روایتی ضعیف ارزیابی شده است.[22]

برخی نظرات در مورد کتاب عیون اخبار الرضا(ع)

برخی اندیشمندان در مورد این کتاب نظراتی را بیان کرده‌اند؛ مانند:

1. کتاب عیون اخبار الرضا دربر دارنده مطالب بی‌نظیری است که از گردن‌بندهای دوشیزگان، زیباتر است. پس هر کس که می‌خواهد در باغ آن بخرامد و از آب گوارای آن سیراب شود و از عجایب و هنرها و باغ‌ها و چشمه‌های آن لذت ببرد، من، او و عقل و ذهنش را به سمت این کتاب هدایت کردم و دیگر به بیش از این نیازی ندارد. شیخ صدوق این کتاب را به زیبایی تمام گردآوری کرده است».[23]

2. «عیون اخبار الرضا کتابی شفاف است که قلب انسان را شفا می‌دهد»؛ «در نگاه بینندگان کتابی مانند این کتاب نگاشته نشده است»؛ «هر دانشی که بخواهی در آن است و تو را بی‌نیاز می‌کند»؛ «مانند خورشید از نور هدایت می‌درخشد و آرزوی قلب را برآورده می‌سازد».[24]

[1]. «وثاقت شیخ صدوق»، 96234.

[2]. ابن‏ شهرآشوب، محمد بن على، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا، مقدمه، بحر العلوم، محمد صادق‏، ص 148، نجف اشرف، مطبعة حیدریة، چاپ اول، 1380ق.

[3]. رافعى قزوینى، عبد الکریم بن محمد، التدوین فی أخبار قزوین‏، محقق، عطاردى قوچانى، عزیزالله، ج 2، ص 295، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏، چاپ اول، 1408ق.

[4]. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، محقق، مصحح، لاجوردی، مهدی، ج 1، ص 4، تهران، نشر جهان، چاپ اول، 1378ق.

[5]. همان، ج‏ 1، ص 3.

[6]. همان، ج ‏1، ص 13.

[7]. همان، ج ‏1، ص 13.

[8]. همان، ج ‏1، ص 20.

[9]. همان، ج ‏1، ص 69.

[10]. همان، ج ‏1، ص 154.

[11]. همان، ج ‏1، ص  228.

[12]. همان، ج ‏1، ص  63- 64؛ ج ‏2، ص  49.

[13]. همان، ج‏ 2، ص  64.

[14]. همان، ج‏ 1، ص  20.

[15]. همان، ج ‏1، ص 18.

[16]. ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، گردآورنده، آخوندی، محمد، ج 1، ص 8، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1367ش.

[17]. ابن طاووس، علی بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، محقق، مصحح، کرمانی، ابوطالب، محرر، محمد حسن، ص 256، قم، دار الذخائر، چاپ اول، 1411ق.

[18]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 1، ص 6، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[19]. تهرانی‏، آقا بزرگ، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج 13، ص 375، قم، اسماعیلیان‏، 1408ق.

[20]. «ویژگی‌های کتاب من لایحضره الفقیه»، 26533؛ «مصادر احکام وارده در من لایحضر الفقیه»، 30315.

[21]. عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج ‏1، ص 129.

[22]. مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول ع، محقق، مصحح، رسولی محلاتی، سید هاشم، ج 2، ص 30، ‌تهران، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1404ق.

[23]. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة ع، محقق، مصحح، رسولی محلاتی، سید هاشم، ج 2، ص 299، تبریز، نشر بنی هاشمی، چاپ اول، 1381ق.

[24]. امین عاملی‏، سید محسن، اعیان الشیعة، ج 15، ص 376، بیروت، دار التعارف للمطبوعات‏، 1406ق.