نخست باید گفت؛ بر اساس آموزه‌های اسلامی، گذشت از رفتار ناپسند دیگران، رویکردی بسیار ارزشمند و پسندیده‌ است، و تا حد امکان باید بارها و بارها عفو و گذشت کرد.[1]

خداوند در قرآن می‌فرماید:

وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ

پس (مسلمانان) باید گذشت و چشم‌پوشی کنند. آیا نمی‌خواهید که خداوند (به پاداش این رفتار نیک) گناهان شما را ببخشد؟!

بخشش توصیه شده در آیات و روایات، بیشتر ناظر به بخشش قطعی است؛ اما بخشش مشروط به شرط‌های شرعی و عقلی نیز خالی از پاداش نخواهد بود.

در همین راستا، اگر انسان، فردی را نسبت به ظلم و یا رفتار ناپسندی که در حق او داشته، به‌ طور قطعی بخشیده‌ باشد، معنایش آن خواهد بود که طرف مقابل، دیگر هیچ‌‌گونه حقی در گردنش نسبت به او نیست، چه این حق بخشیده‌شده حقی مالی باشد  و یا حقی غیر مالی.

به همین دلیل، حتی اگر انسان در آینده از این‌که طرف مقابل را بخشیده است، پشیمان شود، از نظر شرعی نمی‌‌تواند بخشش خود را پس بگیرد. و طبیعی است که  آن‌حق مجدداً احیا نخواهد شد.

اما گاه بخشش به صورت قطعی نبوده و به صورت «مشروط» و «معلّق» است، که در این صورت، چنین بخششی تنها تا زمانی اعتبار خواهد داشت که فرد مورد بخشش، شرط‌های فرد بخشنده را کاملا رعایت کند، و گرنه حق او ساقط نخواهد شد.

به عنوان نمونه، اگر فردی بخشش خود را مشروط به آن کند که طرف مقابل، از ظلم و ستم و توهین نسبت به او دست بردارد و به تعهدات مالی خود عمل کند. و یا آن‌که به جبران ظلم انجام‌شده، مدرسه‌ای بسازد، اگر فرد مورد بخشش از تعهدات خود شانه‌خالی کند، تمام حقوق قبلی برجای خود باقی خواهد ماند.

بر این اساس، اگر فردی که بخشیده شده، مجدداً رفتار نادرستی از خود نشان دهد، می‌‌توان حقوق خود را دوباره از او مطالبه نمود؛ چرا که بخشش انجام شده، مشروط به رعایت حقوق و احترام به توافقات بود؛ اما اگر فرد بخشیده‌شده به تعهدات خود عمل کند، تنها پشیمانی فرد بخشنده، دلیلی برای بازگشت حق نخواهد بود.

گفتنی است؛ این امکان وجود دارد که دادگاه‌ها و نهادهای رسمی به دلایلی تنها بخشش قطعی را ثبت و ضبط کنند و از پذیرش بخشش مشروط و معلّق خودداری کنند که آن موضوعی جداگانه است.

[1]. ر. ک: «اسلام دین عفو و گذشت»؛ «حد و مرز عفو و بخشش»