قرآن کریم در آیه 188 سوره آل عمران می‌فرماید:

«لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ»؛

کسانى را که براى کردار زشت خود شادمانى می‌‏کنند و دوست دارند که در برابر کار نکرده ستایش شوند، آنها را رها شده از عذاب مپندار و براى آنها عذابى دردناک است.

در شأن نزول این آیه گفته‌اند: در مورد یهودیانی است که مردم نسبت به آنها احترام می‌کردند و آنان را از علما و دانشمندان به حساب می‌آوردند، و آنها نیز از این کار خوشحال می‌شدند.

و گفته‌‏اند در مورد منافقانی است که برای شرکت نکردن در جهاد در کنار پیامبر(ص) با هم متحد می‌شدند؛ اما هنگامی مسلمانان از جهاد برگشتند عذرتراشى نموده پوزش می‌‏طلبیدند و دوست داشتند که برای جهاد نرفته خود که در تعارض با ادعای ایمانشان بود نیز ستایش شوند.

همچنین گفته شده است که این آیه در مورد یهودیان خیبر است که خدمت پیامبر(ص) آمدند و گفتند:

«ما تو را می‌‌شناسیم و به تو ایمان داریم»؛ اما این ادعا در قلب آنها جای نداشت. با این وجود اما برخی مسلمانان آنها را ستودند![1]

به هر حال، می‌‏توان گفت؛ این آیه شامل تمام کسانى می‌شود که به کارهای خود مغرورند و دوست دارند در مقابل آنها، و همچنین به جهت وپژگی­های نداشته­ای؛ مانند مقام بندگی و پارسایی مورد ستایش قرار گیرند.

این آیه اولا: عمل یهود را مجسم می‌کند که به نفاق و تحریف کتاب آسمانی خود شادمان بودند و می‌خواستند بی‌جهت، مورد ستایش قرار گیرند، ثانیا: با لحن عمومى که دارد، وضع بدکاران و طاغوت‌هاى هر امّت را نشان می‌دهد که از کار باطل و فاسد و مفسد خود شادمان هستند و می‌خواهند بی‌جا و بدون ‏جهت مورد ستایش و پذیرش همگان باشند.

در این آیه، پیامبر(ص) -و هر انسان با وجدان دیگری- مورد خطاب قرآن است که گمان نکنید چنان کسانى از عذاب رهایى خواهند یافت.[2]

گفتنی است که افراد خلاف‌کار دو دسته‌‏اند: گروهی به راستى از عمل خود شرمنده‌‏اند، و از روى طغیان غرائز، مرتکب زشتی‌ها و گناهان می‌شوند. نجات این دسته، بسیار آسان است؛ زیرا همیشه بعد از انجام گناه پشیمان شده، مورد سرزنش وجدان بیدارشان قرار می‌گیرند؛ اما دسته دیگرى هستند که نه تنها احساس شرمندگى نمی‌کنند؛ بلکه به قدرى مغرور و از خود راضى هستند، که از اعمال زشت و کارهای خلاف خود خوشحال‌اند و حتى به آن مباهات می‌‏کنند، و از آن بالاتر، توقع دارند که مردم، آنها را نسبت به اعمال نیکى که هرگز انجام نداده‌اند، مدح و تمجید کنند.

بر این اساس، نباید تصور کرد که آیه فوق تنها مخصوص یهودیان و منافقان صدر اسلام است؛ بلکه تمام افرادی که در تمام زمانها این ویژگی ناپسند را دارند، همگى مشمول این آیه می‌شوند.

این چنین افرادی، عذاب دردناک آخرت، و چه بسا سرنوشت شومی در همین دنیا در انتظارشان خواهد بود.[3]

البته گفتنی است؛ شادی و سرور در برابر کار نیکى که انسان، توفیق انجام آن‌را یافته -اگر مایه غرور و خودپسندى نگردد- در این آیه مورد نکوهش قرار نگرفته است. همچنین علاقه به تشویق و تقدیر در برابر کارهاى نیک -اگر در حد اعتدال باشد و انگیزه اصلی برای رفتار و کردار نیک انسان نباشد- مذموم نخواهد بود؛ زیرا غریزه بیشتر انسان‌ها چنین است که از تشویق دیگران خوشحال می‌شوند.

اما با این‌حال، دوستان خدا و افرادى که در سطوح عالى ایمان قرار دارند، وجود خود را حتى از چنین خوشحالی و سروری نیز به دور می‌‏دارند. آنها همواره، اعمال خود را ناچیز و کمتر از میزان لازم می‌بینند، و خود را در برابر عظمت پروردگار، مقصر می‌دانند.

[1]. ر. ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج 2، ص 906، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[2]. ر. ک: فخرالدین رازی، ابو عبد الله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‏9، ص 457، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420 ق؛ قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث،ج ‏2، ص 252، تهران، بنیاد بعثت، چاپ سوم، 1377ش.

[3]. ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه،ج ‏3، ص 209- 210، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.