آیات قبل از آیه 82 سورۀ نمل، سخن از کفّاری بود که با بی‌صبرى انتظار وقوع قیامت را داشتند و به پیامبر(ص) می‌گفتند:

چرا این عذاب ها را که به ما وعده می‌دهى دامن ما را نمی‌گیرد؟! و چرا قیامت برپا نمی‌شود؟!

خداوند با چند آیه از جمله آیۀ 82 سورۀ نمل اشاره به قسمتى از حوادثى دارد که در آستانه رستاخیز صورت می‌گیرد، و سرنوشت دردناک این منکران لجوج را مجسّم می‌سازد.[1] خداوند در این آیه می‌فرماید:

«إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ»؛^[2] هنگامى که فرمان عذاب فرا می‌رسد و آنها در آستانه رستاخیز قرار می‌گیرند، جنبنده‌‏اى را از زمین، براى آنان خارج می‌کنیم که با آنها سخن می‌گوید، و سخنش این است که مردم به آیات خدا ایمان نمی‌آورند.

منظور از «وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ» در آیه، وقوع رستاخیز و حضور نشانه‌هاى آن است، نشانه‌‏هایى که با مشاهدۀ آن هر کس خاضع و تسلیم می‌شود و یقین پیدا می‌کند که وعده‌هاى الهى حق بوده و قیامت نزدیک است.[3]

واژۀ «دابة»، از نظر معنا، جنبنده‌ای است که قابل اطلاق بر انسان و غیر انسان است؛[4] امّا در این‌که «جنبندۀ زمینى» در آیۀ شریفه چه موجودی است و برنامه و رسالت او چگونه است؟ قرآن به صورت سربسته بیان کرده و می‌گوید:

موجود متحرّک و جنبنده‌‏اى است که خدای متعال در آستانه رستاخیز، او را از زمین ظاهر می‌سازد. او با مردم سخن می‌گوید و سخنش این است که مردم به آیات خدا ایمان نمی‌آورند. بدیهى است با آن شرایط که در آن زمان رخ خواهد داد و کلامی که «دابّة الارض» می‌گوید، منکران به خود می‌آیند و از گذشتۀ تاریک خویش پشیمان می‌شوند، ولى چه سود که راه بازگشت بسته است.

در بارۀ جزئیّات و ویژگی‌های «دابّة الأرض» در روایات و منابع تفسیری، مطالبی گفته شده است که برخی از آنها را بیان می‌کنیم:

1. گروهى آن‌را یک موجود جاندار و جنبنده غیر عادى از غیر جنس انسان دانسته‏ و معتقدند مصداق این کلمه همان حیوان است.^[5] در بعضی از روایات نیز از او با شکلى عجیب یاد شده و ویژگی‌های مختلفی را برای او ذکر کرده‌اند.[6]
2. جمعى دیگر به پیروى از روایات متعدّد دیگری که در این زمینه وارد شده، او را یک انسان می‌دانند؛ یک انسان فوق العاده؛ یک انسان متحرّک و جنبنده و فعال که در آخر الزمان ظاهر می‌شود و یکى از کارهاى اصلی‌اش جداساختن مسلمانان از منافقین و علامت‌‏گذارى آنها است.[7]

برخی از مفسّران نیز با استناد به روایاتی که در ذیل آیۀ شریفه آمده، قول دوم را پذیرفته‌اند؛ و در تأویل آن به روایاتی تمسّک کرده‌اند که دابة الارض را، شخص امام علی(ع) می‌داند.[8]

گفتنی است؛ احادیث دیگری نیز در این زمینه وجود دارد که می‌‏توان از «دابة الارض» مفهوم کلی‌ترى را استفاده کرد که بر هر یک از پیشوایان بزرگ که در آخر الزمان قیام و حرکت فوق العاده می‌‏کنند و حق و باطل و مؤمن و کافر را از هم مشخص می‌‏سازند، منطبق ‏شود.[9]

[1]. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏15، ص 547، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1374ش.‏

[2]. نمل، 82.

[3]. تفسیر نمونه، ج ‏15، ص 547.

[4]. قرشى، سید على اکبر، احسن الحدیث‏، ج ‏1، ص 29، تهران، بنیاد بعثت‏، 1377ش.

[5]. صادقى تهرانى، محمد، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، ص 384، قم، مؤلف، چاپ اول، 1419ق.

[6]. ر. ک: ابوالفتوح رازى، حسین بن على‏، روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن‏، تحقیق، یاحقی، محمد جعفر، ناصح، محمد مهدی، ج 15، ص 73، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى‏، 1408ق.

[7]. تفسیر نمونه، ج ‏15، ص 552.

[8]. حسینى استرآبادى، سید شرف الدین على‏، تأویل الآیات الظاهرة، ص 399 و 400، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1409ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 39، ص 243، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.‏

[9]. تفسیر نمونه، ج ‏15، ص 554.