آنچه از ظاهر آیات و روایات به دست می‌آید و بین دانشمندان مسلمان مشهور است، این است که حسابرسی در روز حشر و قیامت در همین دنیا بر روی زمین برپا می‌‌شود.[1] اما شکل و چگونگی آن مانند زمین امروزی که ما می‌بینیم و بر روی آن زندگی می‌کنیم نیست، بلکه این زمین از جهت کیفیت و خصوصیات کنونی تغییر کرده و تبدیل به زمین دیگری می‌شود، چنان‌که پروردگار متعال در این باره می‌فرماید: «یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ‏ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّار»؛[2] در آن روز که این زمین به زمین دیگر، و آسمان‌‌ها (به آسمان‌‌هاى دیگرى) مبدل مى‌‏شود، و آنان در پیشگاه خداوند واحد قهار ظاهر مى‌‏گردند.
دیدگاه‌ها در کیفیت تغییر زمین
تغییر یک چیز به پنج‌گونه متصور است، که عبارت‌اند از: 1. تغییر ذاتی،[3] 2. تغییر صفاتی،[4] 3. تغییر حالی،[5] 4. تغییر مکانی،[6] 5. تغییر زمانی.[7]
در کیفیت تبدیل زمین و آسمان‌ها به دو صورت اختلاف شده است.[8]
1. گروهی از علمای تفسیر گفته‌اند مراد از تغییر زمین، تغییر ذاتی است؛ بدین معنا که ذات و ماهیت و حقیقت زمین عوض می‌شود و چیزی غیر از این زمین و آسمان به وجود می‌آید.[9] که خود این گروه نظریات و دیدگاه‌های متفاوتی دارند.
الف. عده‌ای به طور مبهم می‌گویند زمین و آسمان، به زمین و آسمان دیگرى تبدیل مى‏شوند.[10]
ب. برخی گفته‌اند در روز قیامت، کره زمین تبدیل به آتش مى‏شود و وراى آن بهشت است که مردم منظره‏هاى زیباى آن‌را مى‏نگرند، هنوز برنامه حساب آغاز نشده است و مردم در آن کوره داغ سخت ناراحت و پریشانند.[11]
ج. گروه دیگر می‌گویند آسمان‌ها بهشت و دریاها آتش مى‏شوند و زمین دگرگون می‌گردد.[12]
د. عده دیگر می‌گویند زمین براى هر کسى به مقتضاى حال او مبدل مى‏شود، براى اهل ایمان به صورت نانى در مى‏آید که در طول روز عرصات از آن مى‏خورند و براى بعضى دیگر نقره براى گروهى تبدیل به زمین بهشت و براى گروهى تبدیل به زمین جهنم مى‏شود.[13]
از امام باقر(ع) در تفسیر این آیه و تبدیل زمین چنین نقل شده است: «زمین به صورت نان تازه‏اى در مى‏آید که مردم تا پایان حساب از آن مى‏خورند. راوی می‌گوید از امام پرسیدم چگونه با آن همه ترس و وحشت انسان به فکر خوردن می‌افتد، بلکه خوردن از یادش می‌رود. امام فرمود آیا ترس و عذاب روز حساب سخت‌تر است یا زمانی که در آتش جهنم در حال عذاب هستند چگونه در آن‌جا خوردن و آشامیدن را فراموش نمی‌کنند و درخواست طعام و نوشیدنی می‌کنند که از آتش جهنم و آهن گداخته می‌خورند، ولی در روز حساب که عذاب و ترسش به اندازه جهنم نیست خوردن و آشامیدن را فراموش می‌کنند»؟[14]
2. تغییر صفاتی؛ بدین معنا که حقیقت و ماهیت زمین به حال خود باقی می‌ماند، اما برخی از خصوصیات ظاهری یا باطنی آن تغییر می‌کند، کوه‏ها در زمین از هم مى‏پاشد و دریاها شکافته مى‏گردد و زمین یکسره هموار مى‏شود چنان که در آن تپّه و گودالى دیده نمى‏شود و همچون نقره سفید مى‏شود، آسمان‏ها نیز تغییر پیدا می‌کنند، ماه و خورشید و ستارگان، از میان مى‏روند.[15]
مؤیّد آن روایتی است از پیامبر گرامى اسلام که فرمود: «خداوند زمین را به زمین دیگر تبدیل مى‏کند و همچنین آسمان‌ها را. آنها را همچون سفره‏اى مى‏گستراند، بطورى که در آن کجى و انحرافى وجود ندارد. آن گاه مردم به سوى این چیز تبدیل یافته، رانده مى‏شوند و هر کس در جاى نخستین خود قرار مى‏گیرد. هر چه در شکم آن بوده، در شکم و هر چه بر پشت آن بوده در پشت، جاى مى‏گیرد.»[16]
هم‌چنین سهل بن ساعدى از پیامبر روایت کرده است که: «مردم بر زمین سفید و هموارى محشور مى‏شوند که هیچ نشانه‏اى براى کسى در آن نیست.»[17]
علامه طباطبائی می‌فرماید: «منشأ این اختلاف در تفسیر تبدیل زمین و آسمان، اختلاف روایاتى است که در تفسیر این آیه آمده است. و اختلاف روایات در صورتى که معتبر باشند، خود بهترین شاهد است بر این‌که ظاهر آیه شریفه مقصود نیست، و این روایات به عنوان مثل آمده است.
دقت کافى در آیاتى که پیرامون تبدیل آسمان‌ها و زمین بحث مى‏کند، این معنا را مى‏رساند که این مسئله در بزرگی به گونه‌ای است که در تصور نمی‌گنجد، و هر چه در آن باره فکر کنیم- مثلاً تصور کنیم زمین نقره و آسمان طلا مى‏شود و یا بلندی‌ها و پستى‏هاى زمین یکسان گردد و یا کره زمین یک پارچه نان پخته گردد- باز آنچه را که هست تصور نکرده‏ایم».[18]

---