1. معنای لغوی احمق
واژه احمق از ریشه «حمق» به معنای کم‌عقلی[1] و ساده‌لوحی و نادانی[2] است. و «احمق» به کسی گفته می‌شود که کلام او بر فکرش مقدّم باشد؛ یعنی فکر نمی‌کند کلامی که می‌گوید صحیح است یا غلط. پس، از روی غفلت سخن می‌گوید.[3]
2. احمق از نگاه روایات
روایات متعددی در نکوهش کم‌عقلی و بی‌خردی و نادانی وارد شده است؛ مانند این‌که:
امام علی(ع) فرمود: «حماقت دردى است بی‌درمان و مرضى است خوب نشدنى».[4]
امام صادق(ع) به نقل از عیسی بن مریم(ع) فرمود: «من بیماران را با اجازه خدا شفا می‌دهم، در همین راستا به آسانی کور و جذامى را بهبود بخشیده و مرده‌ها را زنده کردم، امّا از معالجه احمق و اصلاح او عاجز ماندم! پرسیدند: اى روح الله احمق کیست؟ فرمود: کسى که خودرأى و خودپسند است و همیشه حقّ را از آن خود می‌داند، نه بر علیه او، در حالى‌که حقیقت این است که او هیچ فضل و حقّى ندارد، این چنین شخصى احمق است که هیچ راهى براى مداواى او نیست».[5]
گفتنی است؛ مقصود از «افراد احمق» در این دسته از روایات، افرادی نیستند که به صورت مادرزادی از بهره هوشی کمتری برخوردار بوده و به دنبال آن به تناسب هوششان از تکلیف کمتری برخوردارند، بلکه مراد از احمق، افرادی هستند که با اختیار خود زمینه را برای درک کمتر واقعیات فراهم می‌کنند و نادان باقی می‌مانند و یا به عبارت بهتر، خود را به نادانی می‌زنند؛ چنان‌که امام علی(ع)، در سخنانی می‌فرماید:
«احمق‌ترین مردم کسى است که گمان کند عاقل‌ترین مردم است».[6]
«احمق‌ترین مردم کسى است که [دیگران را] از خوبى بازمی‌دارد (یا: خوبی نمی‌کند) و انتظار تشکّر دارد، و بدى می‌کند و توقع پاداش نیک دارد».[7]
بنابراین، روایاتی که در نکوهش افراد احمق آمده، معنا و مفهومی ندارد که از آن، جبر و سلب اختیار برداشت شود، بلکه انسان‌ها در به دست آوردن دانایی و انجام کارهای نیک و دوری از بدی و انتخاب مسیر درست الهی، اختیار دارند.[8]

---