از جمله مسائلی که در مباحث حجت علم اصول مطرح است، مسئله حجیت حکم و دلیل عقلی و سیره عقلا می‌باشد. در علم اصول، «عقل» همواره به عنوان یکی از منابع اجتهاد و استنباط احکام شرعی شناخته شده و حکم آن، قابل اعتماد و دارای اعتبار و حجیت است.[1]
حجیت عقل، مطلق و تمام بوده و چون و چرا بر نمی‌دارد؛ از این‌رو بخش مستقلات عقلی، بخشی از اصول فقه اسلامی است که حاکم بر دیگر اصول است. از جمله احکام عقلی می‌توان به حسن عدل و قبح ظلم اشاره کرد که این حکم، مطلق و تمام است و مختص به مصلحتی نیست و در همه جا عدالت نیک و پسندیده است و در همه جا ظلم و ستم، زشت و ناپسند است.[2]
سیره عقلا - که به معنای عادت انسان‌های عاقل بر انجام یا ترک کارى است - نیز یکی از موارد دارای حجیت نزد دانشمندان علوم دینی است، که البته حجیت آن مطلق نبوده و شاید به همین جهت از جمله منابع اصلی استنباط احکام شرعی شمرده نمی‌شود.[3]
به طور کلی، وجه تمایز حکم عقل با سیره عقلا را می‌توان در چند امر خلاصه کرد:
1. سیره عقلا، ارتباط با عمل خارجی دارد، در حالی‌که حکم عقل تنها یک استنتاج عقلانی و کلی است.[4]
2. در تحقق سیره عقلا، تکرار عمل نقش دارد، در حالی که حکم عقل، ارتباطی با عمل یا تکرار آن ندارد.[5]
3. حکم عقلی مطلقاً دارای حجیت است، ولی سیره عقلا، حجیتش مشروط است.[6]
توضیح:
در اصول فقه، سیره عقلا یا خرد جمعی، با ملاحظاتی و به صورت مشروط مورد تأیید قرار گرفته است؛ لذا چه بسا شرع، حکمی را که توسط سیره عقلا تأیید می‌شود تخطئه می‌کند؛ از جمله این موارد می‌توان به رویکردهایی در حوزه معاملات، مانند بیع ربوی و نزول‌خواری اشاره کرد که از نظر خرد جمعی و عرف عقلایی، مانند دیگر قراردادها است، ولی اسلام چنین رویکردی را تخطئه می‌کند و بیع ربوی را مانند دیگر بیع‌ها و خرید و فروش‌ها مقبول نمی‌داند. در شریعت اسلام، سیره عقلا تنها زمانی حجیت می‌یابد که متصل به عصر شارع بوده و شارع آن‌را تخطئه نکرده باشد و یا حداقل نسبت به آن سکوت داشته باشد، ولی هیچ‌گاه نسبت به حکم عقلی تخطئه صورت نمی‌گیرد؛ چون انکار احکام مستقل عقلی به معنای نفی دین و شریعت است؛ زیرا پایه‌‌ها و بنیاد دین بر عقل است و اصول دین؛ مانند توحید، نبوت و معاد، با عقل اثبات می‌شود، و اگر این‌گونه نباشد، آن دین، تقلیدی و غیر مقبول خواهد بود.[7]

---